Refleksije, Miljan Stanišić (1): Ustanak 13. jula i njegovi falsifikati ( „Srećna nova 1948“)!

Piše: Miljan Stanišić

Svjedoci smo prethodnih dana poplave „patriotizma“ u vezi proslavljanja 13-julskog ustanka, predstavljajući ga kao najveličanstvenijeg u crnogorskoj istoriji, u čemu je prednjačio DPS-ov predsjednik Crne Gore, t.j. odlazeći predsjednik, dijeleći nam lekcije o „patriotama“ i „domaćim izdajnicima“, papagajski ponavljajući izanđale komunističke floskule, naučene od svojih kompartiskih, bratoubilačkih patrona, koje su od Crne Gore napravili zemlju bratskih rana i podjela. U taj socrealistički scenario uklopili su se i neki iz nove vlasti, koji su tome činu pokušali da daju moderniji „šmek“. Međutim, ne samo da u tome nijesu uspjeli nego se nijesu mnogo razlikovali od nekadašnjih skojevaca i kasnijih titovih „štafetlija“. I sva bi ta priča o grandioznosti julskog ustanka mogla da prođe da nije bilo onoga u što se on izrodio i što nas kao zla kob bratoubilaštva i dioba prati i do današnjih dana, a o čemu od navedenih „slavljenika“ nije bilo ni riječi. Ali, da li je to bilo baš tako kako su nam navedeni prezentovali. Naime, julski ustanak 1941. godine, započet krajem i početkom sredine jula 1941, nazvan je  13-julskim, jer je to bio i bunt i prkos stvaranju, dan ranije (12 jula), fašisoidne tvorevine „neovisne“ Crne Gore i kidanje veza sa bratskom Srbijom, koju su njeni akteri, Bože oprosti, nazvali Petrovdanskim saborom, besramno skrnaveći ovaj veliki crkveni praznik i slavu. O tome je na dokumentovan i temeljan način, kao i uvijek, prije neki dan pisao Jovan Markuš.

Ovdje ću se posebno osvrnuti na karakter tog ustanka i njegove zloupotrebe od strane KPJ, kao i osmodecenijskim falsifikatima o tome, a što se generacijama prenosilo kao aksiom. I ne samo da je KPJ i kasnije SKJ iznosila svoje jednostrane vredonosne sudove, iznoseći i predimenzirajući svoje zasluge tih dešavanja, već se to u zvaničnoj istoriografiji plasiralo i do današnjih dana. Jedan od tih falsifikata je i taj da je to prvi organizovani ustanak u porobljenoj Evropi protiv naci-fašizma, što on to nije bio ni u Jugoslaviji. Naime, puk. Dragoljub Mihailović sa saradnicima je 13 maja 1941. godine na Ravnoj Gori podigao barjak slobode i okupio u svoj Ravogorski pokret svoje sljedbenike, a odatle se pokret otpora i ustanak širio i na ostale krajeve. Navešćemo jednu od tih borbi koje su jedinice Ravnogorskog pokreta vodile protiv nacista, a odnosi se na onu u mjestu Ljuljci kod Gornjeg Milanovca 28. maja 1941. g., u kojoj su jedinice Takovskog odreda, pod komandom por. Zvonimira Vučkovića (Hrvata, u toku rata jedan od najbližih saradnika đen. Mihailovića) izvojevali veliku pobjedu nad njemačkim snagama, pri čemu su zarobili čitav njemački batanjon. Rezultat te borbe je bio da je na Planinici formiran prvi zarobljenički logor za Njemce ( od nekoliko stotina zarobljenih), pri čemu im je inž. Jože Pevec, rez. por. od nadređenih komandi prenio naredbu da će se prema njima postupati u duhu Ženevske konvencije o zarobljenicima, što je ispoštovano. Ravnogorski pokret se ubrzano širio i na druge krajeve, pa je i otpor bio sve intenzivniji, što su uvidjele i savezničke zemlje i priznali JVuO kao jedini pokret otpora u Jugoslaviji.

Prvi organizovaniji otpor i ustanak srpskog naroda u Hercegovini nastao je početkom juna, predvođenih popom Radojicom Perišićem, por. Miloradom Popovićem i dr. Ustanak je rezultirao velikom pobjedom na Gatu 6. juna 1941. g. (taj značajan događaj je dan opštine Gacko), gdje su ustaške snage žestoko poražene, pri čemu je ubijeno 436 njihovih bojovnika od kojih i njihovi komandanti gen. Mijo Babić, Zvonimir Pospišil i dr.; zaplijenjene su znatne količine oružja, municije i dr. ratnog materijala; uništeni kamioni, putnička vozila, tri aviona, a iz ustaških logora je oslobođeno preko 1,5  hiljada Srba (ljudi, žena i djece). Tada je oslobođeno devet žandarmerijskih stanica, kao oslobođen i ustaški garnizon u Avtovcu, a ustaše su protjerane sa tih prostora. Navedenom uspjehu doprinijeli su i mnogi dobrovoljci iz pograničnih djelova Crne Gore. Uspjesima junskog ustanka u Hercegovini doprinio je i puk. Bajo Stanišić, koji je pošao tamo da svojim komandnim sposobnostima pomogne svojoj srpskoj braći.

Navedeni primjeri, a mogli bi ih navesti još, opovrgavaju navedene komunističke falsifikate. Komunistički falsifikati su i oni koji 13-julskom ustanku daju izričito komunističku notu. Činjenica je da je ustanak ubrzan zbog stvaranja „suverene“ Crne Gore kao fašističkog protektorata. Komunističko rukovodstvo, t.j. PK KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak je prije ustanka uputilo proglas gdje narod poziva da stane pod njihov partijski barjak i da istovremenim ratom protiv okupatora vode i borbu za „ekonomsko i socijalno oslobođenje i političke slobode“: „Poziva te KPJ da pod zastavom Marksa, Engelsa, Lenjina i Staljina  pođeš putem naroda Sovjetskog Saveza, koji je kroz sovjetsku vlast i socijalizam zauvijek ostranio besposlicu i glad, ostvarili bratsku zajednicu ravnopravnih naroda, uništili eksploataciju čovjeka po čovjeku, očuvali mir i ostvarili srećan i zadovoljan život“. Sve do napada Njemačke na SSSR 22. juna 1941. g. i KPJ se solidarisala sa sporazumom Ribetrop – Molotov, tj. pakt dvije totalitarne, tiranske organizacije: nacističke Njemačke i boljevičkog SSSR o nenapadanju i uzajamnoj saradnji, pa su se i oni do toga datuma (22. juna) nalazili u paktu sa Njemcima. Tek napadom Njemačke na SSSR, KPJ mijenja retoriku, solidarišući se sa svojim boljševičkim patronom i poziva na borbu protiv naci-fašizma, spremni da iskoriste taj rat i za izvođenje revolucije, kako bi uz dominantnu pomoć SSSR-a došli do vlasti, takozvane diktature proleterijata, izazivajući krvavi i tragični bratoubilački i građanski rat, koji će odnijeti mnogo više žrtava u međusobnim sukobima, nego u onima sa okupatorom. U tom cilju je KPJ i donijela odluku o dizanju ustanka. Tako je PK KPJ 8. jula u Stijeni Piperskoj donio odluku o dizanju ustanka. U tom vremenu u Crnoj Gori je bilo oko 1800 članova KPJ i ispod pet hiljada skojevaca.

U Aprilskom ratu članovi KPJ, koji su se ponašali kapitulantski i rado očekivali slom „trule“ buržoaske Jugoslavije, imali su zadatak da sakupljaju oružje i da ga lageruju u partijske magacine, koje će kasnije upotrijebiti za izvođenje revolucije i obračunu sa protivnicima komunizma. Tako je bilo sakupljeno oko 12 hiljada pušaka, 30 mitraljeza, 135 puškomitraljeza, tri topa, 52 sanduka bombi i oko 3 miliona metaka. KPJ je planirala da u ustanku učestvuje oko 6 hiljada ljudi: uglavnom njenih članova, skojevaca i simpatizera, naspram oko dvadeset hiljada Italijana. Pored navedenog arsenala naoružanja u narodu je bilo sakriveno mnoštvo oružja, koje su uspješno skrivali od italijanskog okupatora. To što je opštenarodni ustanički talas bivao sve masovniji i višestruko brojniji od planiranih šest hiljada, uzrokovano je time što se u narodu širila vijest o stvaranju fašističkog protektorata „nezavisne“ Crne Gore. U ustanku su se znatnije uključile i druge profilacije ljudi, sem komunista, skojevaca i njihovih simpatizera, pa je on sve više dobijao opštenarodni karakter, od oko 32 hiljade ljudi. U samoj pripremi ustanka i obuci ustanika učestvovali su mnogi oficiri Jugoslovenske kraljevske vojske, koji su aktivno učestvovali i u ustanku. U samom rukovodstvu ustanka (Privremenoj Vrhovnoj komandi) učestvovao je i puk. Bajo Stanišić, kojemu je nuđeno da stane i na čelu ustanka, jer komunisti u svojim redovima nijesu imali visoko rangiranog oficira, koji bi mogao odgovoriti ovim izazovima. Visoki kraljevski oficiri bili su protiv privremenog dizanja ustanka, već onda kada se za to steknu uslovi i u dogovoru sa Saveznicima, ali navedene okolnosti na to su ih primorale. Jedan od onih koji je figurirao da bude na čelo ustanka bio je i major Đorđije Lašić.

Iskusni kraljevski oficiri znali su za navedeno veliko nezadovoljstvo u narodu i htjeli su da narodnu energiju kanališu za presudne događaje kada naci-fašizam bude uzdrman od Saveznika i pokaže znake slabosti, a da bi se do tada dobro pripremili, naoružali i doprinijeli savezničkoj stvari analogno svojoj snazi. Oni su težili da sačuvaju narod, a ne da on bude „topovsko meso“ nesposobnih komandanata, željnih slave i prestiža, a u konkretnom slučaju i radi realizacije kompartijskih zadataka. Tako je i pukovnik Bajo Stanišić, kao tada jedan od nesumnjivo najsposobnijih i najcjenjenijih oficira, ovo najviše i zagovarao, svjestan da se ovdje ne rješavaju sudbinska svjetska pitanja. Takođe, ovom njegovom planu u prilog je išla i podnošljivija opšta situacija  pod italijanskom okupacijom, pa je i tu okolnost trebalo iskoristiti a ne srljati kao mnogo puta do tada kako bi se time sačuvala zdrava narodna supstanca, a rat okončao sa što je moguće manjim žrtvama.

Ustanak je imao tako masovan odziv da je to djelimično iznenadilo i samog organizatora, a u potpunosti italijanskog okupatora, pa su zato ustanici i postigli u početku prividno značajne uspjehe, što će im se to kasnije vratiti kao bumerang. Ustaničke mete bile su italijanske posade od kojih su do 15. juna razoružane one na: Čevu, Virpazaru, Rijeci Crnojevića, Bioču, Mišićima, Mojkovcu, Spužu, Bogetićima, Petrovcu, kao i žandarmerijske stanice na Sutormanu, Brčelima, Ljubotinju, Buljarici, Reževićima, Ivanovim Koritima, Župi nikšićkoj, Štitarici i Manastiru Morači. U 13-julskom ustanku većina gradova nijesu bili zauzeti, već samo manja mjesta i nekoliko većih u kojima su savladali manje italijanske posade, žandarmerijske stanice  i slično, a u pojedinim vlast su imali svega nekoliko dana.

(nastaviće se)

(Iz štampe uskoro izlazi prva knjiga publiciste iz Danilovgrada o bratoobulačkom ratu u Crnoj Gori o 1941. do 1945. godine)

(Izvor: Srpska 24)