Refleksije 13-julskog ustanka 1941 i njegovi falsifikati (8): Gušenje pobune!

Piše: Miljan Stanišić

Ofanzivna dejstva ojačanih italijanskih snaga u ugušivanju ustanka trajala su od 23. jula do 15. avgusta 1941, u čemu je učestvovalo preko 100 hiljada vojnika svrstanih u sastav 14. armijskog korpusa: divizije „Firenca“ i „Pulja“, kao i jedinice „Skenderbeg“, koje su ojačane divizijama „Taro“, „Mesina“ i „Pusterija“. U ugušivanju ustanka učestvovali su i Drugi i Treći bataljon granične straže, Druga alpinska grupa „Vale“, Prva grupa konjičkog puka „Gunde“, Peta alpinska izviđačka grupa, divizija „Marke“ iz sastava Druge armije i divizije „Kaćatore dela Alpi“. Ustaničke snage se nijesu mogle suprotstaviti superiornijim italijanskim snagama. One su reokupirale gradove, varoši, pri čemu su ovladale komunikacijama, a svoje garnizone su formirale po selima radi obezbjeđivanja nesmetanih prolaza  komunikacijama. Kako bi se ne samo svetili ustanicima, nego i zaplašili narod da se ne bi ponovo digao na ustanak, italijanske snage su vršile i odmazdu prema stanovništvu (ubistva, paljevine, pljačke, odvođenje u logore i sl.)

Sa dužnosti visokog komesara za Crnu Goru 26. jula smijenjen je Serafino Macolini, a na njegovo mjesto je postavljen Aleksandro Pircio Biroli, koji je pruzeo i vojnu i civilnu vlast. On je ubrzo uvidio da separatisti u Crnoj Gori nemaju veći uticaj, pa je svoju aktivnost usmjerio na pokušaj saradnje sa pripadnicima građanskih stranaka unitarističke provenijencije, kao i sa pojedincima umjerene političke orjentacije iz CFS koji su bili za federaciju sa Srbijom. Biroli je tražio političke saradnike među unitaristima, pored onih pragmatičnih razloga, i zato što je u Prvom svjetskom ratu, kao mladi oficir, ratovao na savezničkoj strani na Solunskom frontu i to na položaju načelnika divizije, a kao dio Istočnih snaga bio je sa srpskom vojskom i za te zasluge je odlikovan Ordenom Bijelog orla, od srpske vlade. Baš zbog tih okolnosti separatisti su smatrali da se on okrenuo „velikosrbima“. Međutim, Biroli tu nije imao većih sentimentalnosti, već je uglavnom vukao poteze iz prioritetnih pragmatičnih razloga.

Mnogi kraljevski oficiri, intelektualci, činovnici, građanski političari i drugi, koji su aktivno učetvovali u ustanku, uvidjeli su greške i svoje odgovornosti u preuranjenom dizanju ustanka u vremenu kada je naci-fašizam bio u akspanziji i ofanzivi na svim frontovima. Da bi ublažili, koliko je to bilo moguće, posledice italijanske kontraofanzive, oni su se sastajali i organizovali zborove naroda radi iznalaženja mirnih rješenja, jer nijesu bili u mogućnosti da se valjano suprotstave višestruko brojnijim i ojačanim italijanskim kaznenim ekspedicijama, u očekivanju kasnije prevage na ratištima u korist savezničkih snaga, kako bi im se priključili u borbi protiv naci-fašističkog zavojevača.

Najteža situacija po pravoslavni živalj bila je u onim sredinama na sjeveru Crne Gore, gdje su na njih jurišali oni muslimani i Arnauti koji su se znatnije svrstali na stranu okupatora, pri čemu su njihovi zločini daleko prevazilazili okupatorske. Navešćemo takva dešavanja u Beranama, Andrijevici i Bijelom Polju, gdje su bila i najizraženija, kao i ona o ponašanju italijanskih okupacionih snaga i komunista u tim sredinama. Na vijest da su ojačane italijanske snage od preko 100 hiljada vojnika  krenule u veliku ofanzivu ugušivanja ustanka, u mnogim mjestima najviđeniji i najobrazovaniji ljudi sazvali su za zborove, sa ciljem  da razmotre  aktuelnu situaciju   i donesu zaključke kako da se ponašaju u novonastaloj situaciji. Tako je krajem jula održan i masovni zbor  Gornjih Vasojevića kod crkve na Knjaževcu. Između ostalih, na njemu su bili prisutni: major Vaso Laban; major Veličko Bojović; poručnik Aleksa Lalić; Ljubo Vuksanović, bivši okružni načelnik i inspektor Ministarstva poljoprivrede; Milutin Jelić, direktor Gimnazije, profesor Velimir Jojić, bivši narodni poslanik; Vuksan Bakić, sudija; kapetan Dušan Arsović; kapetan Branko Miketić i dr. Od komunista bili su prisutni Mirko Vešović; Branko Deletić i dr.

Iako su komunisti bili malobrojni odmah su zatražili da se svi njima potčine i da samo oni imaju vlast. Na to su oštro reagovali Ljubo Vuksanović, Milutin Jelić, maj. Vaso Laban i dr. Oni su iznijeli da ovo nije vrijeme za ideološke podjele; da se za izvođenje većih vojnih operacija moraju dogovarati sa Saveznicima; da moraju spriječiti upad Arnauta i muslimana u srpske sredine; da se za sad izbjegavaju frontalne borbe sa Italijanima i dr.

Pri ugušivanju ustanka u Vasojevićima najveći udar izvršila je italijanska pretodnica od tri hiljade Arnauta, koji su ubijali pljačkali, palili srpska sela i iza sebe ostavili pravu pustoš, pa je okolno stanovništvo našlo spas bjekstvom u visoke planine. Početkom avgusta brojne italijanske snage su krenule iz pravca Peći put Čakora da slome otpor ustanika, gađajući ih artiljerijom, a oni su se dokle je to bilo moguće hrabro držali, za razliku od komunista koji su ih napustili i oslabili front, o čemu svjedoči više autora. I u Beranama i Andrijevici bilo je više strijeljanja, uglavnom nekih od kolovođa julske pobune, kao što je bio major Veličko Bojović i dr. Upad italijanskih kaznenih trupa u Bijelo Polje prošao bez težih posledica da nijesu muslimani dočekali Italijane u selu Zaton i ispričali im iskonstruisanu priču o tome kako su se nečasno ponašali neki pojedinci prema njima. Zato su Italijani kada su ušli u Bijelo Polje, kako nijesu našli pomenuta lica zapalili su im kuće, među kojima proti Milošu Popoviću i još sedamnaestorici Srba, koji su bili sa spiska koji im je dostavljen. Italijanska odmazda bi bila nastavljena, vjerovatno i sa težim posledicama, da tada nijesu stupili članovi Nacionalnog odbora, koji je bio svojevrsni odbor spasa, koji je neposredno prije toga formiran. Ne mogavši da se suprotstave daleko superiornijem okupatoru, neki od članova tog odbora i više drugih uglednih ličnosti, među kojima je bio i Milija Lašić, dr Martinović (koji je dobro govorio italijanski), advokat Stanić i drugi, pošli su kao delegacija kako bi izdejstvovali da se dalje nasilje prekine. Kada se italijanski komandant upoznao od delegacije o korektnom ponašanju ustanika prema njima, prekinuta je dalja odmazda, kao i omogućen povratak Srba sa Peštera (gdje su pobjegli od arnautsko-muslimanskih bandi koje su na njih kidisale), i pružili im dalju zaštitu.

Na isti način su i viđeniji Vasojevići obrazovali delegaciju koja je imala zadatak da pokuša izdejstvovati od italijanske komande da se prestane sa nemilosrdnom pljačkom i paljenjem kuća. Delegacija je uspjela u svojim namjerama, pa je italijanski komandant trupa naredio da se arnautske bande, palikuće i pljačkaši povuku, upoznavši se da su se ustanici u ovom kraju korektno ponašali u julskom ustanku prema njihovim zarobljenicima. Do tada je na prostoru Vasojevića, a najviše u andrijevičkom srezu već bilo zapaljeno hiljadu i devetsto domova.

(nastaviće se)