Rasprava u štampi oko Primorja pred Drugi svetski rat

Saša Nedeljković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Za primorske Srbe godine pred Drugi svetski rat bile su godine iskušenja. Hrvatska štampa uporno je tražila stvaranje posebne hrvatske oblasti. Glasnik Srba katolika „Dubrovnik” bio je u stalnoj polemici sa hrvatskom štampom koja je svojatala Primorje (Dubrovnik i Boku Kotorsku) u okviru rešenja hrvatskog pitanja.

U toj polemici list je isticao da su „svi stari Dubrovčani, čiji smo mi potomci, došli iz srpskog zaleđa i da se je s toga Dubrovnik uvijek i zanašao srpskom misli, bio u vezi sa slobodnim srpskim državama, sa njima trgovao, sa njima se bogatio umno i materijalno i od njih primao na dar susjedne zamlje. Ovo je istorija a ne falsifikat. Dubrovnik nijesu naselili Kupinčani ni Kerestinčani, niti kakvi drugi banovci, za koje Dubrovnik nikad nije znao, već srpsko njegovo zaleđe;“ Odgovarajući „Obzoru” od 17. 3. 1938. list „Dubrovnik” istakao je : „Neka „Obzor” i to zna, da naši dubrovački autonomaši, nijesu se osjećali italijani, kao što su se to priznavali spljetski i zadarski, pa zato nijesu ni bili, niti su mogli biti italijanske iredentiste, nego su bili protivnici ujedinjenja Dalmacije (naročito Dubrovnika) sa Hrvatskom kao što smo bili i mi, … zbog njihove manije koja ih u većem dijelu još ni danas nije ostavila, manije osvajanja i hrvaćenja, prisvajanja svega što nije njihovo, … što su postizali zahvaljujući bečkoj vladi i klerikalizmu, koji su ih podržavali.”(1)
U Kotoru je osnovano Viteško udruženje Boke Kotorske „Aleksandar I Ujedinitelj” Zadatak udruženja bio je 1) čuvanje narodnog predanja podržavanjem dobrih narodnih običaja, narodne nošnje i tvorevina uma i ruku; 2) čuvanjem narodnih spomenika i starina; 3) čuvanjem narodne svijesti podržavanjem i širenjem viteškog duha, plemenitosti i čojstva, podržavanjem gostoprimstva i pobratimstva, širenjem sveslovenske ideje, bratske ljubavi i vjerske snošljivosti; 4) potpomaganjem nacionalnih kulturno prosvjetnih društava. Udruženje je vršilo svoju dužnost po uzoru i duhu Viteškog kralja Aleksandra. Društvo je 22 aprila 1939. održalo skupštinu na kojoj je izabrana uprava : Vojvoda Petar Porobić; zamjenik vojvode Đorđe Petković; barjaktar Blagoje Mićunović; djelovođa Vaso Otašević; blagajnik Stevan Petranović; sekretarijat profesor Predrag Kovačević i profesor Ignjo Zloković. Prvi nastup društva sa svim četama iz Boke bio je predviđen za 29 maj 1939. pri proslavi crkve u Kotoru (troičin-dan). (2) List „Dubrovnik” pisao je o zboru Srba, koji je održao bivši senator dr. F. Lazarević u Kotoru 19 novembra 1939. U svom govoru dr. Lazarević istakao je : „ … Sa ovog istog mjesta prije nekoliko godina Ljuba Jovanović je rekao : „Granice između Srba i Hrvata se ne mogu postaviti”. Ja sam protiv autonomije Bosne i Hercegovine, odnosno protivan sam da se uspostavljaju granice na Drini gdje su ih naši najljući neprijatelji postavljali. Među srpskim zemljama i krajevima koji su vazda srpski bili i do danas ostali jeste i naša mila Boka. Ona je čisto srpska po svemu. Pored nas Srba ima u Boki i onih koji sebe Hrvatima nazivaju. Ja ih smatram braćom, jer nas ništa ne dijeli : imamo jedne običaje, jedno krsno ime, badnjak, ženimo se između sebe i živimo bratski od pamtivjeka. I danas bi tako bilo da nas neki po vjeri ne dijele i zavađaju. … kad je Boka sem Kotora bila u rukama Sv. Petra cetinjskoga, držata je u Dobroti skupština pretstavnika svih bokeških opština bez razlike vjere. Na toj skupštini obrazovana je Centralna komisija za upravljanje Bokom, od 9 Crnogoraca i 9 Bokelja. Tom su se prilikom pretstavnici zakleli da će slobodne provincije Boka i Crna Gora jedna drugoj vjerne ostati i zajednički svoju sudbinu dijeliti. … U ustancima 1848, 1869 i 1882 svi Bokelji su bili jednodušni. Niko živi ne smije zaboraviti sa kakvim su oduševljenjem Bokelji 1918 godine dočekali ulazak srpske vojske u Kotor. Boka će ostati za sva vremena jedan od glavnih izlaza Srbije na more, … I još jednom da naglasim, da je Boka sve do 1918 godine kroz vjekove prošlosti vezivala svoju sudbinu sa Crnom Gorom, a 1918 g. konačno sa Beogradom i Srpstvom cijelim”. (3) Povodom zabrane proslave Dana Ujedinjenja 1 decembra 1939. u listu „Dubrovnik” je objavljen članak koji je bio potpisan sa Cavtatska omladina i u kome se isticalo : „ … Cavtat se davno potpuno odgojio u duhu narodnog jedinstva, i pod devizom : „Brat je mio koje vjere bio” nije nikada razlikovao pravoslavca od katolika, … Radi toga svog vjerovanja, još pod mrskom Austrijom teško je stradao izgnanstvom, taoštvom, mučeništvom u utamničenju, nevoljama u dezerterstvu i ostalim mnogobrojnim maltretiranjima, koja su crnožute aveti iskaljivale na mnogim patriotima našega rodoljubivog mjesta. … Ali Jugoslavija, … ostati će vječno čista i sjajna kao sunce, … A Ti, stara naša majko, Srbijo kao nekoć kada su tebe radi očevi naši, braća i sestre naše u izgnanstvu, u tamnicama i progonstvu, u mukama i patnjama svoj duh čeličili; kao onda, kada su u Tebi sva slobodarska uzdanja bila, obraća se Cavtat tvoj i moli te i preklinje: Ustaj Srbine, složi se, ne kloni – pravda te zove, na ovo naše sinje Jadransko more! “.(4)
U dopisu iz Kotora pisanom krajem marta 1940. ističe se kampanja od strane dela hrvatskih intelektualaca koji su osnovali Hab i podela letaka sa potpisom Hab-a. U letku se pozivaju hrvatske mase u borbu za prisajedinjenje Boke Kotorske Hrvatskoj banovini zato što je ovaj kraj ,,stoljećima dijelio sudbinu ostale Hrvatske i bio pretstraža Hrvatstva na najjužnijoj granici Hrvatske narodne sfere” .(5)
U dopisu iz Boke u listu „Dubrovnik” aprila 1940, reagujući na tvrdnje „Hrvatske straže” iznose se podaci da Boka ima nešto više od 40.000 stanovnika, od kojih su 12.000 katolici, a ostalo pravoslavni. Bilo je 500 istarskih i slovenačkih izbjeglica koji su radili u mornaričkim ustanovama u Boki. (6) „Hrvatska straža” nastavila je raspravu. Rugajući se proslavi sedamdesetgodišnjice Krivošijskog ustanka, u broju od 22. III komentarisala je : „Nama je dobro poznata uloga dalmatinskih Srba u posljednjih 50 godina, njihov servilni odnos prema Austriji i italofilskim autonomašima …. Tu ulogu ne mogu zasjeniti ni crnogorski četnici, koji su upali u Krivošije prije sedamdeset godina”. U članku ,,Hrvatskoj straži” Boka ne da mira” su konstatovali da ovakve uvrijede nijesu Bokelji doživeli ni od onih protiv kojih su ustanke dizali. Austrija je u ustanku 1869. izgubila 10.000 vojnika. Ipak su njeni vojni pisci, Nijemci po narodnosti, u svojim djelima, pohvalno pisali o hrabrosti Bokelja. Za „austrofilstvo” u članku se ističe : „Što se tiče „Austrofilstva” mi bi bili zahvalni „H.Straži”, da nas je za to obijedila 1914 godine. Da je to onda učinila, sigurno je, da bi manje naše braće i očeva bilo strijeljano i obješeno i manje bi ih stradalo po tamnicama. Ali poklik listova srodnih „H. Straži” bijaše tada „Raspni ga, raspni !”. (7)
Svakog 3 februara proslavljao se u Kotoru najsvečanije, kroz stoleća dan Svetog Tripuna. Tada je grad bio pun naroda koji se skupljao da prisustvuje toj starodrevnoj svečanosti. Nadbiskup dr. Stepinac posetio je početkom februara 1941. Dubrovnik i Kotor na dane sv. Vlaha i sv. Tripuna. I u Dubrovniku kao i u Kotoru držao je govore i davao izjave o hrvatstvu tih krajeva i gradova. Reagujući na izjavu dr. Stepinca o hrvatskom karakteru Boke Kotorske list „Dubrovnik” štampao je članak svog saradnika iz Kotora koji se potpisivao Jadranski „Šta dokazuje kamenje Boke Kotorske” u kome se navodi da u Boki ima 836 srpskih bratstava od kojih su 137 starinci zetskog tipa većinom katolici, 325 bratstava iz Crne Gore i 288 bratstava iz Hercegovine. (8) U listu „Dubrovnik” istaknuto je da je masovnim upisivanjem u članstvo Jadranske straže u Tivtu ,,protivnika osnovnih principa same ove institucije” dovedena nova uprava. Od tog vremena u cijelom radu tivatske Jadranske straže vladao je frankovački duh. Uprava je odbijala upis nekoliko stotina službenika ratne mornarice iz Tivta, kad su ovi to tražili. Na godišnjoj skupštini „Jadranske straže” 9. februara 1941. u Tivtu učestvovala je četvrtina članova, pristalica frankovačke uprave, predvođenih od ljudi koji su skinuli državni grb sa zgrade tivatske općine. Sa skupštine su izostali oni koji su protestovali protiv rada te grupe ljudi, ili da se ne izlože uvredama i pogrdama bukača. U svom govoru potpredsjednik Ilko Perušina istakao je da se tivatska Jadranska straža sada nalazi u „hrvatskim rukama”, i da je iz ovih ruku „neće oteti nikakva sila”. U istom broju „Dubrovnik” je doneo dopis iz Tivta : „Jadran, naime plače i Srpske obale. Naprimjer: Dubrovnik i Boku Kotorsku, u kojoj se, na vjerovatno veliku žalost g. Perušine, tri četvrtine naroda osjeća i priznaje Srbima. Ovaj narod, svijestan svoga prava i svoje snage, može mirno da pređe preko deklamacija i nemoćnog bijesa g. Perušine i njemu sličnih.”. (9) Sukobe u štampi oko Primorja pratio je „Sokolski Glasnik” iz Beograda i njegov urednik Niko Bartulović. U „Sokolskom Glasniku” je povodom rasprave istaknuto : „Pošto su na žalost neki krugovi iz „Jadranske straže”, dakle oni koji su najmanje to smeli prvi bacili parolu o „isključivo hrvatskom moru”, prirodno je da se i na srpskoj strani moralo potražiti neko isključivo srpsko more. Međutim, dok je za „Hrvatsku stražu” isključivo hrvatsko more sve od Sušaka do Bojane, u jednom srpskom listu se kao isključivo srpsko more uzima 250.000 km obale, a drugi piše o danu, kad Dubrovnik bude opet svoj, u definitivnom zagrljaju srpstva i Srbije. Da udari tuk na luk, klerikalna „Hrvatska straža”, oglašava odmah Boku za „historijski i etnički najčišći hrvatski kraj”, a skupa sa Bokom i obale Crne Gore, videći na njima, i Hrvate i Arbanase, samo – ni jednog jedinog Srbina … I ne može, a da hrišćanski ne nadoda : „A ono Srba, što ima u Boci, spustilo se gladno, golo i boso sa Krivošija”. Komentar „Sokolskog Glasnika” bio je : … da će svi biti i gladni i goli i bosi, – ako ne dođu u zajednički zagrljaj jugoslovenstva i Jugoslavije”. (10) U „Sokolskom Glasniku” preneli su i vest da je Sokolsko društvo Tivat priredilo večernju akademiju, koja je po uspehu premašila sve dotadašnje priredbe. Preko hiljadu gledalaca pažljivo je saslušalo vatren govor sveštenika, brata B. Miloševića, koji je evocirao događaje iz prošlosti i po „Sokolskom Glasniku” vizionarski izneo dane sretne budućnosti, koji su čekali narod kraja ako budu složni i jedinstveni. Urnebesnim ovacijama bio je popraćen njegov govor, posle čega je izveden obiman program. Letnje vežbalište na kome je priređena akademija bilo je raskošno iluminirano. (11)
Za primorske Srbe godine pred Drugi svetski rat bile su godine iskušenja. Hrvatska štampa tražila je stvaranje posebne hrvatske oblasti. Glasnik Srba katolika „Dubrovnik” bio je u stalnoj polemici sa hrvatskom štampom koja je svojatala Primorje (Dubrovnik i Boku Kotorsku). List „Dubrovnik” izveštavao je o događajima na Primorju. Izveštavao je kako o tadašnjim zbivanjima na Primorju, tako i o istoriji Primorja. U vreme jačanja težnji hrvatskih separatista da stvore nezavisnu Hrvatsku „Dubrovnik” je sa svojim dopisnicima iz Boke Kotorske vodio polemiku sa hrvatskom štampom a posebno sa „Hrvatskom stražom” o nacionalnom opredeljenju Bokelja. Isticao je da su Dubrovnik i Boka Kotorska deo Srpskog primorja. Posle stvaranja Banovine Hrvatske list „Dubrovnik” štampan je u Kotoru, pa je u svom zaglavju navodio Kotor-Dubrovnik. Sukobe u štampi oko Primorja pratio je „Sokolski Glasnik” i njegov urednik Niko Bartulović. Za njega nije bilo sporno da je hrvatska štampa otvorila pitanje pripadnosti Primorja, a da su Srbi odgovorili. Pratio je i nastupe pristalica Jugoslavije na Primorju.

Napomene :

1. „Neka se bistri”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 29 aprila 1939, br. 17, str.4; „Bespotrebna izazivanja”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 26 marta 1938, br. 12, str. 1;
2. „Primamo iz Kotora” „Dubrovnik”, Dubrovnik, 6 maja 1939, br. 18, str. 3;
3. Z. „Boka je srpska i srpska ostaje”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 2 decembra 1939, br. 48, str. 4;
4. „Cavtat o danu Ujedinjenja”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 16 decembra 1939, br. 50, str. 4;
5. „Naši dopisi”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 6 aprila 1940, br. 14, str. 3;
6. Bokelj, „Hrvatska straža” i Boka”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 13 aprila 1940, br. 15, str. 3;
7. Bokelj, „Hrvatskoj straži” Boka ne da mira”, ,,Dubrovnik”, 20 aprila 1940, br. 16, Dubrovnik, str. 2;
8. Viktor Novak, „Magnum Crimen”, Beograd 1986, str. 503-504; Jadranski, „Šta dokazuje kamenje Boke Kotorske”, „Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 1 mart 1941, br. 9,str. 2;
9. J, ,,Vrabac u lastavičinom gnjezdu.”, „Naši dopisi”, „Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik”, 22 februara 1941, br. 8, str. 3-4;
10. „Čitajući novine …”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 22 mart 1940, br. 12, str.7;
11. „Kratke vesti iz našeg sokolstva”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 26 juli 1940, br. 30, str. 2;