Prikaz knjige Mitropolita Amfilohija „Istorija tumačenja Starog zavjeta“

Piše: Sveštenik Dragan Stanišić

Jedna od najranijih knjiga mitropolita Amfilohija, Istorija tumačenja Starog Zavjeta, ovih dana  objavljena je već kao četvrto izdanje Izdavačke kuće Jasen iz Beograda. U knjizi je dat presjek tumačenja Svetog Pisma Starog zavjeta kroz vjekove.  Ova knjiga je, ustvari, jedan zbornik studija koji je namijenjen studentima  društvenih nauka i njim su obuhvaćeni tipovi tumačenja koji su svojstveni  drevnom judaizmu i samom hrišćanstvu  na Istoku i na Zapadu. Osnovni cilj jevrejskog  tumačenja je da pokaže značaj Riječi Božije za život. Ono  naglašava objašnjenje jednog teksta drugim tekstom. Kasnije,  jevrejska zajednica počinje da upotrebljava i helenističke metode tumačenja,  koristeći se filosofskim idejama,  ali, primarni  smisao razumijevanja  je ispunjavanje Zakona kojim se utvrđuje odnos između Boga i čovjeka . Rabinski spisi (midraš) naglašavaju značaj moralnog usavršavanja. U tom kontekstu, Sveto Pismo se ne istražuje  radi zadovoljenja radoznalosti,  već da bi se utvrdilo kako ga primjenjivati u svakodnevnom životu.

Novozavjetno tumačenje Svetog Pisma  je ukazivanje na mesijansku nit koja se provlači kroz sve spise Starog Zavjeta. Mitropolit Amfilohije kaže:  Hrišćansko tumačenje  se zasniva na ostvarenoj nadi a jevrejsko je još uvijek u iščekivanju ostvarenja te nade. Mitropolit pominje i apostola Pavla, koji nam govori da je jevrejsko tumačenje prevaziđeno Hristovim dolaskom. Dublji smisao starozavjetnog Otkrivenja je  Duh koji oživotvorava, a Zakon je samo naš pedagog za Hrista (Galatima 3, 24). Apostol Pavle u osnovi slijedi alegorijski  put nalaženja smisla  teksta, ali se ne udaljuje ni od istoričnosti i konkretnosti tipološkog metoda,  objašnjava Mitropolit u svojoj studiji (str 18) .

U knjizi  je istaknuta  drevnohrišćanska egzegeza (tumačenje)  ranih apologeta, Justina Filosofa i Melitona Sardskog.  Kao bitan pisac pominje se i Irinej Lionski, koji je tvrdio da je Stari Zavjet potvrda hrišćanskog Otkrivenja .  Kao značajne ustanove, centri starog svijeta,   aleksandrijska i antiohijska škola, po Mitropolitu,  trajno su doprinijele definisanju principa hrišćanskog tumačenja Svetog Pisma.  Antiohija je pod uticajem Aristotela  razvijala metod  doslovnog tumačenja,  a Aleksandrijska egzegeza je više slijedila Platona i  alegorijski metod. Tamo gdje je teško tipologijom i bukvalno objasniti tekst , počinje da se primjenjuje  alegorijski smisao. I po jednoj i drugoj školi,  npr. sve starozavjetne žrtve su  praobraz  Golgotske žrtve.  Praobrazi  Krštenja i Evharistije su: prelazak  preko Crvenog mora i mana u pustinji na putu za Obećanu zemlju.  Protiv krajnosti  i jedne i druge škole  pisali su  Kirilo Aleksandrijski,  Atanasije Veliki, Jovan Zlatousti i dr.

Mitropolit pominje i pristup Blaženog Avgustina, koji uči da istorijsko-doslovni smisao  mora biti u saglasnosti sa dogmatskim smislom. Kao najbolje primjere razumijevanja metoda tumačenja Svetog Pisma , mitropolit navodi djela kapadokijskih otaca 4. vijeka, Vasilija Velikog i Grigorija Bogoslova .  Pisci  u smislu  primjene  doslovnog i alegorijskog tumačenja javljaju se i kasnije . Poznati su  Maksim Ispovjednik  i Jovan Damaskin. Veliki značaj Mitropolit  daje naročito Sv. Simeonu Novom Bogoslovu (949 – 1022) . Sv. Maksima  smatra nosiocem teologije opita (mističke teologije). Za Simeona  istinsko bogoslovlje  se zasniva na bogoviđenju . Bogoslovlje (tumačenje) je mudrost darovana od Duha Svetog. Kao važnog pisca Mitropolit navodi i Nikolu Kavasilu, koji kaže da Stari zavjet i njegovo čitanje  na Liturgiji  podstiče na vrlinu  (str. 64) .

U  istraživanjima ove važne teme, tumačenja svetih spisa  kroz vjekove,  Mitropolit je  predstavio svoja zapažanja o piscima na srednjovjekovnom Zapadu, izdvajajući učenje Tome Akvinskog i njegovih sledbenika. Mitropolit pominje i pisce koji su se poslije pada Carigrada u uslovima ropstva bavili bogoslovljem na način da očuvaju kontinuitet Crkve. Kao darovitog besjednika navodi Kozmu Etolskog  (1714 – 1779) , koji je duhovno izrastao na predanjima Svete Gore. U svojoj knjizi, Mitropolit  je jedno poglavlje  posvetio temi Egzegeza Starog Zavjeta kod pravoslavnih Slovena (str. 89). On primjećuje da se u tom  vremenu kod Srba  najviše citiraju  Psalmi Davidovi. U monaškim krugovima Psaltir je bio omiljena knjiga . U tom periodu posebna pažnja je posvećivana  tumačenju Šestodneva  i Knjige o Jovu.

Kasnije, u devetnaestom vijeku,  dolazi do novih interesovanja, koja su sadržajnija ali i površnija. Taj period Mitropolit je izložio u završnom poglavlju knjige,  gdje navodi  Filareta Moskovskog,  koji podvlači značaj Svetog Pisma,  ali ne u smislu  njegove samodovoljnosti, već ističe i značaj Predanja. Kao primjer zdravog odnosa  prema biblijskom Otkrivenju, Mitropolit pominje i pjesnika Njegoša i njegovo djelo Luču Mikrokozma . Uz njega ističe i značaj Vuka Karadžića i Đure Daničića. Svoju knjigu Mitropolit  zaključuje poglavljem o dvadesetom vijeku,  gdje ističe ulogu  naših  teologa, Justina Ćelijskog i Nikolaja Žičkog, čiji su spisi  primjer sinteze svih ranijih primjena tumačenja Svetog Pisma .

Uz studiju Istorija tumačenja Starog Zavjeta objavljen je i spis Premudrosti Solomonove  na grčkom i srpskom jeziku .  Prevod i predgovor  uradio je Mitropolit Amfilohije, koji su prvi put objavljeni kao zasebno izdanje dok je bio Episkop Banatski.