Prijeki sudovi komunista: Ubijati sve koji nisu za nas, Srbe posebno

Autor: Milan Putica

Naredba KPJ za Crnu Goru 05. 02. 1942. godine: „Strogo pov.
NAREĐUJEMO: Komandantima i političkim komesarima sa područja: Kolašina, Mojkovca, Berana, Bijelog Polja i Andrijevice, da odmah bez razmišljanja ili traženja nekih dodatnih obavještenja pod hitno organizuju napad na Vasojevićko pleme, jer su oni veliki – Srbi. Njih treba najstrožije kazniti tako – ubijajući sve redom, sve za koga se zna da nije za našu ideologiju. Ne rukovodeći se na pol i starost, žene i djecu ne pitajući nikoga za krivce. Kuće konfiskovati, a potom zapaliti stoku zaplijeniti. Ukoliko bi neko od partizanskih vojnika pokušao da ne postupi po ovoj naredbi, komandanti imaju takve na licu mjesta streljati. Prilikom napada na Vasojeviće partizanska vojska mora dobro voditi računa, da ne dođe do sukoba između njih i okupatorske vojske, koju naše partizanske jedinice ne smiju da napadaju, pridržavajući se strogo naredbe Vrhovne partizanske komande izdate 27. 12. 1941. godine, a sa kojom su upoznati svi naši komandanti i politički komesari i povjerenici. Ovu naredbu izdaje rukovodstvo KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak.

Vlado Martinović – Bajica
Milovan Đilas
5. februara 1942. godine

Ova monstruozna naredba pretočena je i u pjesme koje su uperene protiv Vasojevića i Srba uopšte. U zimu 1942. godine Đilasove pristalice pjevaju: „Hej, Vasovo srpsko pleme, komunizma stiže vrijeme/ Crveni se barjak vije, nestat mora Srbadije/ Hvala Titu, hvala Blažu, što naciju stvori našu/ Istorija sad se piše da nijesmo Srbi više.“

Sava Kovačević rukovodi se istim načelima kao i Milovan Đilas i donosi iste naredbe, koje u djelo sprovode Dimitrije Bulajić, Dragica Pravica i mnogi drugi. Sava Kovačević ima svoj prijeki sud od novembra 1941. do maja 1942. godine.

Popovo je imalo Laza Pribišića

Prijeki sud Save Kovačevića ubio je dvadesetšest Srba Grahovljana. Prva žrtva neviđenog terora u opštini Grahovo bio je Filip Maksimov Kešeljević. Filip je rođen u Vilusima 1888. godine. Kao mladić odlazi na rad u Ameriku. Iz Amerike dolazi na poziv svoje Otadžbine 1914. godine, i kao dobrovoljac u Srpskoj vojsci učestvuje u Velikom ratu, boreći se za krst časni i slobodu zlatnu. Po izvojevanoj pobjedi i slobodi postaje odbornik u opštini Grahovo. Uglednog domaćina Filipa Kešeljevića sačekale su u zasjedi pristalice Save Kovačevića 22. novembra 1941. godine i ubile.

Sava Kovačević zabranjuje da se za ubijenim Srbima, u znak žalosti nosi crnina. Filipova supruga Marija Kešeljević i kćerka Vidosava Kešeljević prema pravoslavnom običaju nose crninu. Po njih dolaze 17. marta 1942. godine, i odvode ih iz njihove porodične kuće na Viluse. Ožalošćena Marija i njena kćerka Vidosava ubijene su u blizini crkve Svetog Mateja na Vilusima, a potom bačene u krečanu pored crkve.

Sava Kovačević svoj prijeki sud premješta iz Grahova u trebinjsku Lastvu, 4. januara 1942. godine. On naređuje tzv. „udarnoj grupi“ koju predvodi Milosav Mićo Aleksić da na Badnji dan 1942. godine na Trebinjskim brdima ubije Jovana Mišeljića i Savu Kovača. Grupa Mića Aleksića nije izvršila zadatak, zbog čega Sava Kovačević šalje jaču terorističku grupu ili tzv. „kaznenu ekspediciju“ koju predvodi Dimitrije Bulajić – jedan od najvećih komunističkih egzekutora.

Poslije, ova kaznena ekspedicija dolazi u Trebinjsku šumu, sredinom januara 1942. godine, i kreće u lov na ugledne Srbe pravoslavne vjeroispovjesti. U svom vršljanju Bulajićeva ekspedicija dolazi u selo Žakovo 31. januara 1942. godine. Dimitrije Bulajić tada se smjestio u kuću Vukasovića u selu Žakovo. Prateći direktive Save Kovačevića, on u Žakovu izdaje suludu naredbu popovskoj partizanskoj četi i podbrdskoj partizanskoj četi da se 31. januara 1942. godine, u toku noći izvrši napad na italijanski vojni logor u selu Poljice-Popovo, na italijansku posadu na mostu kod ovog sela (most je sagradio Ban Petar Ivanišević iz Poljica Popova), kao i da se most sruši, radi slabljenja pokretljivosti italijanskog teškog naoružanja i vozila.

Komandir partizanske čete sa područja Popova polja Lazo Pribišić iz popovskog sela Dračevo suprostavio se Dimitriju Bulajiću. On nije htio provesti u djelo naredbu Save Kovačevića. Svojim saradnicima je rekao: „NIKO NEMA PRAVO DA PROVODI SAMOVOLJU NA NAŠEM TERENU“. Samovolja Save Kovačevića, odnosno Dimitrija Bulajića u Popovom polju nije provedena, iako je planirana. Pribišić nije dozvolio napad na italijansku vojsku u Poljicu Popovo i time je izbjegao odmazdu italijanske vojske nad pravoslavnim srpskim stanovništvom ovog dijela Popova polja.

Ovim postupkom Pribišić je sačuvao nedužno srpsko stanovništvo. Razlog ovom njegovom postupku svakako je velikim dijelom ranije stradanje Srba Popova polja, koji su bili izloženi genocidu od strane hrvatskih i muslimanskih ustaša (najvećim dijelom svojih komšija) 23. i 24. juna 1941. godine. Tada su ustaše žive u krašku jamu Jagodnjaču – Ržani do bacile više stotina nedužnih pravoslavnih Srba, stanovnika Popova polja.

Lazo Pribišić tada nije dozvolio ni ubijanje uglednih Srba Popova polja, kao što je na Grahovu ubijen ugledni srpski domaćin Filip Kešeljević.

„Kaznena ekspedicija“ Dimitrija Bulajića vratila se iz Popova polja na Ljubomir neobavljena „posla“.

Teror u Trebinjskoj šumi ili ubij komšiju svoga

Srbi u Trebinjskoj šumi nisu bili te sreće… Oni nisu imali Laza Pribišića, ali je zato Sava Kovačević imao Dragicu Pravicu. Dragica Pravica provodi NAREDBE iz trebinjske Lastve, ona je u stvari „kaznena ekspedicija“ u Trebinjskoj šumi. Sa svojim saradnicima provodi u djelo sve naredbe Save Kovačevića. Te naredbe su sa stanovišta srpskog naroda – naredbe ustaškog karaktera, kojima se želi promijeniti kod srpskog naroda, njegov svetosavski sistem životnih vrijednosti i nametnuti njegovom biću neku novu, njemu stranu ideologiju.

„Udarne grupe“ hvataju i odvode bez ikakve krivične odgovornosti Srbe – mještane, stanovnike sela Trebinjske šume. Odvode ih i ubijaju na isti način kao što to rade ustaše, bacajući ih žive u hercegovačke jame i ponore. Žrtve su civili, stanovnici okolnih sela, među kojima je bilo žena i maloljetne djece.

Slijedeći direktive Operativnog štaba NOP odreda za Hercegovinu, na čijem čelu se nalazio Sava Kovačević, partizansko rukovodstvo krenulo je u krvavi obračun sa potencijalnim „neprijateljima“ širom istočne Hercegovine. Štab južnohercegovačkog NOP odreda i Okružni komitet KPJ za južnu Hercegovinu (u stvari Petar Božović i Dragica Pravica) inicirali su obračun sa izmišljenim neprijateljima (običnim narodom), odnosno „petom kolonom“.

U prvoj fazi stradali su i neki partizanski rukovodioci „zbog liberalnog stava prema petoj koloni“. Uklonjeni su svi oni iz partizanskih redova koji bi mogli biti protivnici planiranih akcija (ubistava). Njima su organizovana „partijska suđenja“. Navešćemo primjer dr Spasoja Spaića, predratnog komuniste.

Komisija koju su činili: Dragica Pravica, Petar Božović i Mićo Gobović na saslušanju mu je postavila pitanje: „Kakvu kaznu za sebe predlaže?“ Odgovorio je: „Da se ne bi više ovakve stvari dešavale, za mene je smrtna kazna“. Okrivljeni su bili prinuđeni da sami sebi izriču smrtne kazne, koje je komisija „širokogrudo“ zamijenila njihovim izbacivanjem iz Partije, smjenjivanjem sa dotadašnjih dužnosti i degradiranjem na obične borce. Kada su uklonjeni protivnici nasumičnog ubijanja svog naroda u partizanskim redovima, obračun sa svima koji su bili označeni od komunista kao „peta kolona“ mogao je da počne.

Skoko u svojim knjigama navodi imena preko 80 žrtava – civila „crvenog terora“ 1941. i 1942. godine u trebinjskom kraju. Sredinom januara 1942. godine u Lastvi je formiran Prvi udarni bataljon za borbu protiv „pete kolone“.

Lokalno partizansko rukovodstvo Šume trebinjske (koje je ranije sastavilo spiskove za hapšenje) obratilo se Operativnom štabu sa molbom da mu pošalje u pomoć udarnu grupu za likvidaciju „pete kolone“ u jednom dijelu Trebinjske šume (šest sela). (Dokument se čuva u Arhivu vojno-istorijskog instituta, fond NOR, kutija 1673, reg. br. 11/2.)
Operativni štab (Sava Kovačević) poslao je jednu kombinovanu četu iz sastava Banjsko – vučedolskog bataljona (komandir Mirko Koprivica, politički komesar Mato Kilibarda, sa njima je bio i zamjenik politkoma hercegovačko crnogorskog Operativnog štaba Mile Kilibarda) i pojačao je jednim vodom zubačke čete bataljona „Luka Vukalović“. Tu kombinovanu četu narod Trebinjske šume nazvao je „kaznenom ekspedicijom“.

Druga „kaznena ekspedicija“ na čelu sa Dimitrijem Bulajićem nakon „čišćenja“ ljubomirske opštine, spustila se preko Zagore u šumska sela Dobromane i Žakovo. Kombinovanoj četi Banjsko-vučedolskog bataljona pridružili su se i dijelovi Šumske partizanske čete. Te „kaznene“ jedinice su noću 5/6. februara preduzele opsadu pomenutih šest sela i tada pohvatale veliki broj ljudi, civila – mještana, koji nisu pružili nikakav otpor.

Hapšenja i ubijanja vršena su često po noći, ili rano ujutru, da se od strane žrtava i njihovih ukućana ne bi prepoznali njihovi likvidatori, koji su dobrim dijelom bile poznanici iz okolnih sela. Tada su partizani odvojili 13 ljudi i uputili ih u Lastvu.

Prijeki sud Operativnog štaba u Lastvi osudio je na smrt njih osmoricu. Tada su u Lastvi ubijeni: Vaso Kraljević, Gajo Kraljević, Savo Kraljević i Nikola Kraljević, Đuro Delić, Vlado Vreća, Tomo Bašić (bivši poslanički kandidat za srez Trebinje), i njegov maloljetni sin Lazar Bašić, učenik trebinjske gimnazije. Očevici su kasnije pričali da je otac Tomo davao 100 volova da mu puste maloljetnog sina, međutim sve je bilo uzalud. Ubijeni su obojica.

Ostala petorica su pušteni uz teške materijalne kazne u korist partizana. Ovaj zločin se dogodio 7. februara1942. godine. Porodicama je naređeno da šalju pakete hrane i odjeću, iako su njihovi bližnji bili ubijeni nedjeljama ranije.

Nakon ustaških jama, proradile partizanske

Na prostoru Trebinjske šume, partizani su svoje „izmišljene neprijatelje“ ubijali i bacanjem u više kraških jama. Tragično je i to da su oni dobro poznavali svoje žrtve, jer se najčešće radilo o komšijama i dojučerašnjim poznanicima.

Jama Sviti do

Olgu Gojšinu iz sela Jasenica – Lug (govorila više stranih jezika), Maru Zečević i Anđu Zečević partizani ubijaju i u jamu bacaju krajem marta 1942. godine. Komunisti u istu jamu bacaju i cijelu porodicu Joković iz sela Diklići, početkom aprila 1942. godine.
Italijani, koji su obezbijeđivali željezničku prugu tražili su da im dječak Anđelko Joković pokaže put za selo Lopoč u Bobanima. Po Anđelkovom povratku, saradnici Dragice Pravice hapse malog Anđelka, njegovu majku Maru i oca Savu (Savo je bio duševni bolesnik koji se i prije rata liječio po bolnicama), odvode ih i bacaju u krašku jamu Sviti do. Mali Anđelko imao je samo 13 (po nekima 15) godina… Rodbina i prijatelji su 2002. godine izvadili iz jame kosti mučenika i sahranili ih kod crkve Sv. Varvare u selu Đedići.

Prebilova jama

Ova jama nalazi se u blizini sela Krnjevići. Neviđeni teror u Trebinjskoj šumi ne posustaje, naprotiv… Djevojku od nepunih 17 godina, Ljubicu Bulajić sa Vilusa, koja je bila kod rodbine u Trebinjskoj šumi, odvode i bacaju u Pribilovu jamu 2. februara 1942. godine. Svoje dželate, bezdušne krvnike ova djevojka molila je i preklinjala da joj poštede život… Zločinci su ostali gluvi na vapaje nedužne djevojke i hladnokrvno je ubili. Na isti način mučene su i ubijene djevojke iz srpskog sela Prebilovci, bačene u Šurmanačku jamu 6. avgusta 1941. godine. Pribilova jama i Prebilovci… srpska rana neprebolna… Posmrtni ostaci ove, po svjedočenju, prelijepe djevojke – srpske mučenice Ljubice Bulajić, izvađeni su iz jame i preneseni u portu crkve Sv. Varvare u selu Đedići 2002. godine. Poslije njenog ubistva, partizani u Pribilovu jamu bacaju i Obrena Odavića iz sela Lug i Krsta Tomovića iz sela Dobromani.

Jama Golubnjača

U blizini sela Gomiljani nalazi se jama Golubnjača – još jedno komunističko ogledalo, u koju su aprila 1942. godine, na Veliki četvrtak, dovedni i ubijeni viđeniji ljudi Trebinjske šume. Partizani su u ovu jamu ubili i bacili sljedeće pravoslavne Srbe, stanovnike Trebinjske šume: Todora Džodža, Šćepana Džodža, Jova Vuletića, Dušana Pupića, Ružicu Džodžo i Aniku Bubalo.

Todor Džodžo bio je izuzetno jak i razvijen čovjek. Sa svojim krvnicima on se on se uhvatio u koštac kod jame. Pošto ga nisu uspjeli ubiti, komunisti su ga teško ranjenog gurnuli u dubinu jame, iz koje nije bilo nade da izađe. Rodbina je tražila svoje nestale ukućane. Todorov brat Jokan sišao je u jamu kada su leševi ubijenih civila bili u fazi raspadanja. Našao je svog brata Todora u sjedećem položaju, sa praznom duvanskom kutijom i opušcima pokraj njega. Lako je zaključiti da je Todor bio dugo živ i da je polako umirao.

Jama duboko

Apsurdni zločini nad Srpkinjama u Trebinjskoj šumi koje su počinile partizanske „kaznene ekspedicije“ po nalogu partizanskog Operativnog štaba za Hercegovinu sa Savom Kovačevićem na čelu, okončani su bacanjem žena u jamu Duboko. Ova jama nalazi se u neposrednoj blizini sela Cicina. Pored ove jame partizani ubijaju i u jamu bacaju Aniku Pidžulu iz sela Luga i jednu ženu iz Dubrovačke župe. Ova žena kojoj je bilo ime Pera, skupljala je sir, suvo meso, vunu, i trampila za suve smokve, maslinovo ulje, lozovu rakiju. Vjerovatno su je komunisti optužili kao špijuna i saradnika okupatora, što je i bila najčešća optužba.

Ovi zločini bili su nastavak zločina – genocida koji su počinili Muslimani i Hrvati – ustaše nad pravoslavnim Srbima Trebinjskog sreza proljeća i ljeta 1941. godine. U oba slučaja žrtve su civili, često žene, djeca, starci i bolesne osobe. Ne pravi se razlika u godinama, ubijani su zajedno djeca i roditelji… Ustaše tako na Pridvoračkoj jami nadomak Trebinja ubijaju i u jamu bacaju 23. juna 1941. godine Boža Pidžulu i njegovog sina Milorada, učenika od 18. godina.

Ubijanju žena u Trebinjskoj šumi prethodilo je monstruozno ubistvo kaluđera manastira Duži. Ovi kaluđeri bili su Rusi, koji su se naselili na prostor Kraljevine Jugoslavije poslije tzv. „Oktobarske revolucije“ uz odobrenje kralja Aleksandra I Karađorđevića. Po smjernicama Operativnog štaba za Hercegovinu, lokalni komunisti odvode iz manastira Duži kaluđere Ruse, i nedaleko od manastira ubijaju ih motkama. Njihova imena su: Evgenije Černjevski, Mihailo Sokolov, Jovan (Lukijan) Gašpar. Oni su ubijeni 23. decembra 1941.

Sava Kovačević sa kaznenom ekspedicijom koju predvodi Dimitrije Bulajić ubija na Ljubomiru – Radački brijeg preko dvadeset pravoslavnih Srba – mještana 27. februara 1942. godine. Po njegovom naređenju Dragica Pravica i lokalni komunisti uz pomoć „kaznenih ekspedicija“ ubijaju Srbe i Srpkinje u Trebinjskoj šumi, u martu i aprilu 1942. godine. Poslije Ljubomira i Trebinjske šume teror Save Kovačevića „premiješta“ se na Zubce.

Kraljev svat i krvavi Istihan

Kao i na Grahovu (ubistvo Filipa Kešeljevića) teror Save Kovačevića počinje ubistvom uglednog domaćina i svata kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića Đoka Vukašinovića iz sela Potkraj – Zubci.

Đoko je sa svojom suprugom Ružom (djevojački Danilović) imao osmoro djece: sinove Milana, Đorđa i Vladimira i kćerke Anđu, Darinku, Zorku, Stanu, Anu. U mladosti išao je na rad u „crnu Ameriku“. Po povratku iz Amerike važio je za dobrostojećeg domaćina i uglednog Srbina. Kao takav izabran je u grupu svatova – Hercegovaca, koje je kralj pozvao na svoje vjenčanje sa rumunskom princezom Marijom 1922. godine u prestolnom Beogradu.

Sava Kovačević šalje kaznenu ekspediciju iz trebinjske Lastve, koja dolazi u selo Potkraj i tu hapsi Đoka Vukašinovića 24. januara 1942. godine i odvode ga nazad u Lastvu. Sava Kovačević sa svojim istomišljenicima ubija Đoka Vukašinovića u Lastvi na Savin dan, 27. januara.

Kao i u Trebinjskoj šumi, „kaznene ekspedicije“ ili „udarne čete“ sistematski i kolektivno ubijaju u prvoj polovini aprila 1942. godine na Istihanu kod sela Tuli – Zubci sljedeće Srpkinje: Dragu Vukalović iz Bogojević sela, Milu Gudelj iz zubačkih Rapti, Anđu Klimović iz Kunje Glavice, Petru Mijović-Ćurić iz Konjskog i Anđu Spaić iz sela Grab. Petra Mijović-Ćurić je rođena sestra Đoka Vukašinovića, koji je ubijen na Savin dan, 27. januara 1942. godine u trebinjskoj Lastvi.

Po ubijanju Srpkinja na Istihanu, na istom mjestu „kaznena ekspedicija“ iz trebinjske Lastve ubija sljedeće Srbe: popa Jova Danilovića iz sela Pridvorci, Đura Kurajicu iz sela Kunja Glavica, Stojana Kurajicu iz sela Kunja Glavica, Trivka Pejanovića iz sela Rapti – Zubci, Marka Trivkovog Pejanovića iz sela Rapti – Zubci, Vojina Brkovića iz sela Necvijeće, Radovana Tomovića iz sela Necvijeće.

Pop Jovo Danilović došao je u selo Potkraj da obiđe svoju ožalošćenu sestru Ružu, suprugu Đoka Vukašinovića. Od sestre Ruže odlazi do druge sestre u selo Turmenti, gdje ga partizani hapse. Po hapšenju, odvode ga na Istihan gdje ga ubijaju.

Navedeni događaji kasnije su od komunističkih vlasti zamagljeni terminom „LIJEVA SKRETANJA“. Istina je da su to bila brutalna ubistva pravoslavnih Srba trebinjskog kraja (i Hercegovine) od strane partizana – komunista u prvim godinama rata, 1941. i 1942. godine. Ubistva su vršena i kasnije, čak i poslije „oslobođenja“.

Teror nad porodicama srpskih žrtava u Trebinjskoj šumi nastavljen je sve do rezolucije Informbiroa i međusobnih obračuna u komunističkim redovima, što je srpski narod Šume trebinjske doživio kao olakšanje. O ovim događajima, koje obrađuje navedena literatura, o stradanju svojih bližnjih, spremni su da svjedoče i potomci žrtava.

Srpski narod Hercegovine bio je masovno izložen ustaškom genocidu u drugoj polovini 1941. godine, ali i sve do kraja rata. Tragična činjenica je i da je krajem 1941. i sve do polovine 1942. godine isti narod bio izložen brutalnom ubijanju od strane komunista partizana, i to istim metodama kako su to činile i ustaše. Početkom ljeta 1942. godine, nacionalne formacije (JVuO) i srpski narod Hercegovine pohvatao je i za zlodjela kaznio veliki dio komunista – partizana koji su ivršili navedene zločine. Dio partizanskog rukovodstva izbjegao je kaznu, a dio poginuo u kasnijim borbama u Bosni.

Od sredine 1942. na prostoru Hercegovine nije više bilo organizovanih partizanskih jedinica. Vrijeme „prvih partizana“ kako se u narodu zvao period od sredine 1941. do sredine 1942. godine, time je završen. Od sredine 1942. godine u istočnoj Hercegovini vojnu i civilnu vlast formiraju nacionalne snage, pod komandom đenerala Dragoljuba Mihailovića. Zvanični naziv vojnih jedinica pod njegovom komandom je: Jugoslovenska vojska u otadžbini – JVuO, dok je u narodu bio odomaćen naziv iz Prvog svjetskog rata (i ranije) – četnici.

Činjenica je da i danas opisani događaji predstavljaju svojevrsan tabu, jer se o zločinima komunista (partizana) nije govorilo, međutim o JVuO ili četnicima se u proteklih 70 godina reklo sve i tačno, a politička korektnost je nalagala – da se pridoda i mnogo toga netačnog. Istine radi, treba iznijeti sve činjenice, kako bi se na objektivan način sagledali događaji i ličnosti iz vremena Drugog svjetskog rata.

Navedene bolne činjenice postavljaju pitanje: hoće li potomci nevinih srpskih civilnih žrtava, kao i ostali razumni Srbi dozvoliti da se pjeva u Trebinju i Staroj Hercegovini u 2016. godini, kao i u narednim godinama, Đilasova pjesma iz 1942. godine: „…ISTORIJA SAD SE PIŠE DA NIJESMO SRBI VIŠE…“!?

Korištena literatura:

„Grahovačka tragedija u zlom vremenu“, Radomir Bulajić
„Porodica i rodbina Vukašinovića iz Zubaca 1555 – 1998“, Rajko Pantov Vukašinović
„Žrtve komunističkog terora u trebinjskom kraju“, Jole Merćep
„Pakao – ili komunizam u Crnoj gori“, Glas Crnogorca, Cetinje, reprint
„Libera, via, via“, Mina Kovačević
Arhiv Vojno-istorijskog instituta Beograd