Paskalove duhovne dileme (I)

Piše: Vojislav Gledić

Baveći se pozitivnim naukama, prije svega matematikom i fizikom, Blez Paskal im je dao ogroman doprinos. Njegov rad na raznim područjima ovih oblasti uvršćuje ga u krug najistakutijih stvaralaca u istoriji. Međutim, njegov duhovni i istraživački svijet se nije ograničavao niti  usmjeravao samo na rješavanje konkretnih naučnih problema, bez obzira koliko su oni bili značajni i vrijedni. Paskal se pri kraju svog kratkotrajnog života u potpunosti posvetio filozofskim i teološko-religioznim meditacijama koje su ga odvele u jedan sasvim drugačiji svijet od onoga u kome se kretao tokom intenzivnog bavljenja naučnim pitanjima. Ovaj velikan je uvidio da se diskurzivnim i racionalnim načinom ne može stići do uporišnih tačaka koje bi mu pružile odgovor na pitanja čovjekovog smisla i opravdanja njegovog života kao misaonog i emicionalnog bića. Sveukupna nauča misao, sva logika razuma i racionalnih uspinjanja predstavljali su samo jedan uskostručni, usmjereni put ka istraživanju objektivne, hladne i mehanički povezane stvarnosti.

Od malena bolestan, nježan i osjetljiv, odrastao bez majčinske ljubavi i brige, Paskal je proživljavao život pun bola, tegoba i patnji koje su ga razdirale. Rijetki su bili dani sreće, topline i bezbrižnosti. Predisponiran za bolest i patnju, on se sučeljavao sa svakodnevnim zdravstvenim teškoćama koje su njegov genijalni um upućivali na traženje odgovora i na ona ljudska, duboko  emotivna i intimna pitanja koja su ujedno razdirala njegovo srce i životnu energiju. Osim toga, doživio je i nekoliko ličnih neuspjeha koji su ga usmjeravali da se pozabavi i mnogo dubljom, težom i kompleksnijom problematikom koja se  odnosila na traženje odgovora i na nedokučiva pitanja smisla neposrednog čovjekovog života i načina da se nađe odgovor na smisao sopstvene egzistencije. Paskal se posvetio jednoj složenijoj, neizvjesnijoj i duhovnijoj problematici kojoj je usmjerio zadnji dio života. Uvidio je da se logikom razuma, racionalnim putem ne može dospjeti do odgovora na ključna egistencijalna pitanja sopstvenog smisla postojanja i načina osmišljavanja vlastite duhovne suštine.

Odličan logičar, od malena obrazovan na principima geometrijske evidentnosti, Paskal je uvidio da se ta logika ne može koristiti kada treba tražiti odgovor na suštinska pitanja sopstvenog smisla i egzistencije. Tu treba koristi jednu drugu, mnogo bliskiju, neposredniju i iskonskiju logiku  – logiku srca, kako je Paskal nazvao. Tako, zapravo, postoje dvije logike, i to razuma i srca, koje uporedno postoje i svaka od njih ima sopstveno polje  djelovanja i korišćenja. Pri tome ove dvije logike nisu suprostavljene, ne negiraju niti potiru jedna drugu, nego, naprotiv, one se dopunjuju i u neku ruku prožimaju i prepliću. Po Paskalovom dubokom uvjerenju, zapravo, logika srca je bliža i djelotvornija pa time i daleko važnija za čovjeka kao duhovno i emocijalno biće. Pomoću logike razuma čovjek  spoznaje svijet, proniče u prostorne i vremenske odredbe, posebno osmišljavajući kretanje i mehanizam prirode. Međutim, njome se ne može osmisliti sam čovjekov život, njegove duboke, neposredne ljudske intimne potrebe, naročito, želje, htijenja, niti shvatiti   njegova sudbina kao neponovljivog misaonog živog stvorenja.

Kao dobar poznavalac Dekartove filozofije i uopšte njegovog sveukupnog učenja, Paskal je uvidio sve dobre, korisne i značajne strane racionalističkog  metoda  koji podrazumijeva jasnost i ragovjetnost. Takav pristup je neophodan, nužan kada je u pitanju naučna (i tehnička) istina, ali se on pokazuje nemoćnim kada se traži smisao onog duboko ljudskog, neposrednog čovjekovog duhovnog i emocionalnog  opstojanja. Osim toga, ni Dekartovo insistitiranje na prihvatanju i dosljednoj primjeni tzv. evidentnih osnovnih principa nije dovoljno obazloženo kako to izgleda na prvi pogled. Detaljnija, svestranija i dublja analiza pokazuje da ni osnovni principi, koje Dekart inaguriše, nisu toliko evidentni i neprikosnoveni kako to proizilazi iz filozofovih razmatranja. Naime, polazni principi su takođe uzeti na osnovu našeg uvjerenje u njihovu ispravnost i istinitost, ali to nam ništa ne garantuje njihovu evidentnost sa nesumnjivom i neprikosnovenom izvjensnošću. Stoga treba i prema njima imati odgovarajući odnos koji je opravdan kada se pristupa konzistentnoj logičkoj   analizi. U tom pogledu se Paskal rukovodio mišljenjem da se  logička rigoroznost odnosi na  geometriju i nauke koje je primenjuju, odnosno koje imaju   matematičko-eksperimentalni pristup  ispitivanja objektivne realnosti.

Uvidjevši, dakle, da racinalna spoznaja ne daje, niti može dati, odgovor  na goruća, ključna pitanja čovjekove sopstvene egzistencije, smisla njegovog postojanja, Paskal se okrenuo drugoj vrsti logike i načina pronicanja u taj drugačiji svijet, različit od objektivne stvarnosti. U razvijanju svog odnosa prema logici srca, slično kao što je radio  u svojim naučnim istraživanjima, Paskal je tražio polazne osnove koje bi mu poslužile kao pouzdani temelji za izgradnju opšteg odnosa, pogleda i stanovišta. Ovaj velikan je tu uporišnu, polaznu tačku našao u Bogu kao sveobuhvatnom  duhovnom “principu”  koji  omogućuje da se sopsteni duhovni svijet, vlastita  uverenja i nedoumice mogu obuhvatati i povezivati u jednu konzistentnu  cjelinu. Koliko god je čovjekov duh uzvišen, uzletan i plodan, on je nedovljan da nam pruži odgovor na neka za  nas ključna i neizostavna pitanja. Čovjekov duh se, zapravom, pokazuje kao ambivalentan odnos prema objektivnom svijetu i samom sebi. Duh nam omogućuje da se uznosimo do najuzvišenijih uspona postojanja i sastava vasione i njenih djelova, ali on nije, ipak, dovoljan da nam  pruži odgovor na pitanja našeg sopstvenog smisla, naših  nasušnih htijenja, želja, uspona i padova. Čovjek je usamljena kosmička jedinka, suočena sa tragičnom neizvjesnošći ličnog postojanja, poput trske koja misli,  koja neprekidno osmišljava i gradi ono što se stalno ruši, nestaje i propada. Čovjekov život se  neminovno zavšava ne uspijevajući da nađe odgovor na smisao svog postojanja kao individualnog i  neponovljivog bića u beskonačnom kosmičkom prostranstvu.

Ljudska misao, ljudski duh i razum, predstavljaju jedinstveni i najuzvišeniji fenomen u svijetu. Um je taj koji čovjeka odlikuje i koji ga odvaja od svekolike objektivne stvarnosti i nužnosti. Upravo se time, svojom mišlju i duhom, čovjek odlikuje i izdvaja čime ujedno  dominira nad čitavom ostalom “mrtvom”, neoduhovljenom prirodom. Dobro upućen u tadašnje stanje naučne misli, pri čemu je i sam dao veliki doprinos, Paskal je lucidno  uočio i utvrdio ograničenost  tadašnjeg mehanističkog pristupa svijetu objektivne stvarnosti. Bez obzira na svu neobičnu  i komplikovanu sferu međusobno povezanih i isprepletanih mehaničkih principa, pravila i zakona, oni ni u kom slučaju ne mogu iscrpsti i obuhvatiti beskonačni svijet sa njegovom uzvišenom i  nedokučnom suštanstvenom egzistencijom.  Objektivni svijet se tim putem, metodom čisto egzaktnog i eksperimentalnog ispitivanja, ne može do kraja shvatiti, dokučiti i protumačiti. Još manje se tom  racionalnom i “hladnom”  metodom može dospjeti do najdublje  suštine i smisla čovjeka kao samosvjesne  jedinke, kao individue koja je jedinstvena i neponovljiva.

Paskal je, dakle, bio svjestan značaja i veličine ljudske duhovne sfere, čovjekove misaone suštine koja ga uzvisuje nad čitavom ostalom “mehanističkom” prirodom. Međutim,  ni ta i takva misao, ako je ispoljena u obliku racionalnih principa i diskurzivne povezanosti, ne može obuhvati  niti  iscrpsti i objasniti svijet kao cjelinu,  njegov totalitet i kontinuitet. U tom smislu  treba koristiti principijelno  drugačiju, bolju i za čovjeka mnogo efikasniju, bližu i intimniju metodu. O tome Paskal često i veoma minuciozno razmišlja i govori, ali nije izgradio cjelovit i međusobno povezani filozofski sistem. Svoje najdublje misli, shvatanja i sazanja  iznosio je u kraćim opservacijama i konstatacijama, odnosno efektnim mislima, sentencijama, kojima britko ukazuje na suštinu svojih stavova i pogleda.  Bio je briljantan u načinu jezgrovitog i lapidarnog iznošenja svojih misli i stanovišta. Nije bio isključiv, posebno kada je bila u pitanju primjena dviju metoda – racionalne i logike srca. Ove dvije metode, metoda razuma i metoda srca, obrazlaže Paskal, predstavljaju dva posebna načinu promišljanja i obuhvatanja stvarnosti. Prva je usmjerena na ispitivanje svijeta objektivne istine, dok je druga usmjerena na pronicanje u suštinsku sveobuhvatnost subjektivnog svijeta i smisla ljudskog postojanja. Uporavo u ovom drugom pogledu, u načinu da se pronikne u sopstveni, neponovljivi i neshvatljivi svijet intimne sopstvenosti, logika srca pokazuje svu snagu, efikasnost i vjerodostojnost. Stoga postoje dvije vrste razloga i puteva njihovog  ispitivanja, osmišljavanja i prihvatanja. S tim u vezi je Paskal izgradio  originalni  pogled koji je umnogome iskoračio iz svoga doba, vremena XVII stoljeća, i ukazao na mogućnost   drugačijeg načina filozofiranja i razmatranja  objektivne i subjektivne egzistencije.

Ključno pitanje čovjekovog postojanja predstavlja osmišljavanje ograničenosti njegove ovozemaljske egzistencije. Smrtnost i prolaznost su neumoljive i neprikosnovene istine koje su sastavni dio svakog čovjekovog pokušaja da se uzvisi ili da nadvisi svijet i vasionu kao cjelinu. Iz tog okvira se ne može izaći pa se čovjek mora kretati u skučenim granicama svoje postojanosti. U tom smislu i skučenosti  javljaju se neumitne, vječite i nerješive dileme kojima je Paskal bio preokupiran i o kojima je razmišljao tokom poslednjih godina svoga kratkotrajnog života. Uvidio je da se u odnosu na tu  za čovjeka suštanstvenu problematiku javljaju pitanja nalaženja nekog polaznog, trajnog i evidentnog principa kojemu je, na primjer, njegov prethodnik i unekoliko uzor Dekart posvetio veliku pažnju. Dekart je tu polaznu, uporišnu tačku našao u stavu Cogito ergo sum (Mislim, dakle postojim), ali to nije zadovoljavalo Paskala. Uvidio je da se svi racionalni, polazni principi zapravo zasnivaju na određenim nedovoljno očiglednim i nedovoljno  evidentnim postavkama koje se u krajnoj liniji svode na  izvjesna nepouzdana polazišta. Stoga je Paskal svoj polazni stav, svoju temeljnu postavku formulusao u obliku maksime Credo ergo sum (Verujem, dakle jesam), pri čemu on odatle ne razvija konzistentan i cjelovit filozofski sistem kao što je to uradio Dekart. Naprotiv, Paskal je čak sa potcenjivanjem i unekoliko omalovažavanjem govorio o filozofiji, imajući u vidu  sistematsku i diskurzivno povezanu filozofiju kao cjeloviti pogled na svijet i život. Tako, na primjer, on govori sa određenom dozom ironije da filozofirati zapravo znači rugati se filozofiji, što jasno pokazuje  koliko je  bio daleko od prihvatanja filozofije koja je predstavljala ideal Dekartu (i drugim velikanima filozofske misli, od Platona pa do Paskalovih savremenika).

Za razliku od Dekrta, koji je konsekventno razvijao svoju misao i  sistem, i to  ne samo logički, u skladu sa matematičkom izvjesnošću i jasnoćom, Paskal je bio protivrečna  i mnogo emocionalnija priroda. Iako genijalni matematičar, fizičar i svestrani  naučnik, on nije konsekventno koristio naučni postupak geometrijskog, kontinuiranog i euklidskog razvijanja misli i filozofskih razmatranja. Njegov pristup razmatranju životne problematike je bio parcijalan, njegove misli se iznose aforistički, jezgrovito, ali u nesistematskom redu i slijedu i bez nastojanja da se povežu u jednu dosledo usklađenu i suvislu cjelinu.  Njegove misli su nastajale spontano, odvojeno i samostalno. Mislilac  nije uložio napor da ih sistematizuje, poveže i od njih sačini kompaktan i međusobno povezani sistem.  Uspio je da formuliše oko hiljadu svojih jezgrovito sročenih i sintetizovanih i aforistički iskazanih misli koje su kasnije sakupljene i objedinjene u jednu specifičnu cjelinu, ali koje nikako nisu mogle da predstavljaju iznutra  osmišljenju i kompaktnu suvislost. Tako skupljena Paskalova duhovna riznica je dobila naslov “Misli”, i objavljena osam godina nakon autorove  smrti.

Međutim, i pored tako spontanog i nepretencioznog nastanka i oblikovanja, Paskalove “Misli” predstavljaju jedan  od najznačajnijih duhovnih uspona u misaonom stvaralaštvu XVII stoljeća. Odvojene i nedovoljno čvrsto povezane, Paskalove “Misli” odražavaju genijalne refleksije i opservacije jednog velikana koji je  nastojao da osmisli svijet i život i da pruže vrednosni sud o mnogim aktuelnim i značajnim pitanjima koja su ga mučila ili tangirala. Iako nisu nastale kao proizvod potrebe i nastojanja da odražavaju i prikazuju jedan cjelovit i kontinuiran sistem, ipak reminiscencije odražavaju duh, stanovište i pogled pronicljivog i lucidnog posmatrača i paćenika. Upoređujući taj dio Paskalovog stavaralaštva sa dostignućima  što ga je dao kao naučnik u okviru  sistematske rasprave o konusnim presjecima, kao i sa njegovim radovima iz fizike i ostalim oblastima matematike (posebno iz domena teorije vjerovatnoće i problematike cikloide), jasno se ispoljavaju određene neusklađenosti, nedoslednosti pa čak i “protivrječnosti”.

Paskal je, naime, svoju naučnu i uopšte duhovnu djelatnost započeo kao izrazit racionalista i pristalica i poštovalac geometrijske logike. Sticajem specifičnih okolnosti, ne samo predispozicijom i stalnom bolešću i patnjama koje su ga uporno pratile tokom čitavog života, takva racionalistička usmjerenost ga nije mogla zadovoljiti niti mu pružiti odgovor na mnoge teške  životne dileme koje su ga opterećivle, posebno zadnjih godina života. U to vrijeme je on zašao u svojevsrnu  sferu skepticizma, pa u neku ruku i religioznog misticizma, ali je to bilo u skladu sa njegovim nastojanjem  da odgonetne smisao  sopstvenog bitisanja, kao i adekvatan odraz  filozofovog bogatog misaonog i duhovnog svijeta i života. U tom smislu se njegova iracionalnost, koja se manifestovala  kroz oblike specifičnog i reklo bi se  paskalovski obojenog skepticizma i misticizma, nadovezivala na njegovo izrazito racionalističko poimanje koje je blistavo ispoljavao kroz svoje znamenite naučne radove. Stoga  je njegova iracionalnost zapravo odraz  njegovog osebujnog duhovnog sazrijevanje i prevazilaženje prve faze  života posvećene naučnim istraživanjima i racionalnom stvaralaštvu.