Oficir i šifrant Mihailo Petrović Alas

Piše: Vojislav Gledić

Mihailo Petrović je bio, kao agilni praktični djelatnik, umnogome vezan za vojsku i njene aktivnosti. U njegovo mladalačko doba Srbija još uvijek nije bila u potpunosti riješila pitanje svojih granica niti svoj status države u porodici evropskih naroda. Duh patriotizna i nacionalnog ponosa i identita je snažno živio u svim porama društva, a mlada generacija je u tome prednjačila. Pripadao naraštaju koje je bilo čvrsto  vezano za najsvjetlije i najslavnije istorijske tokove borbe za potpuno i konačno oslobođenje i očuvanje nacionalnog identiteta. Otuda je on od najmlađih dana gajio veliku ljubav, poštovanje i odanost prema vojsci i svemu onome što je predstavljalo nastavak požrtvovanog odnosa prema očuvanju svetih narodnih i državnih interesa. Čitav sistem vaspitanja i obrazovanja je bio naglašeno usmjeren i realizovan  u duhu njegovanja i podsticanja uzvišenih nacionalnih vrijednosti što je imalo velikog odraza na sve mlade ljude, njegove savremenike, krajem  19. i na početku 20. vijeka.

Petrović  je bio pripadnik navedene mlade generacije, odgajane i podsticane da bude nosilac  najnaprednijih  patriotskih ideja  koje su predstavljale neraskidivi dio društvenog  i državnog života.   Posebno aktuelno  osjetljivo pitanje je bilo još uvijek neoslobođeni dio teritorije na kojoj je živjelo  stanovništvo srpske narodnosti. Dvije velike imperije, Turska i Austro-Ugarska, zauzimale su veliki dio Balkanskog poluostrva pa je posstojala stalna netrpeljivost i napetost između Srbije i tih velikih država. U takvom okružanju je stalno podsticano i razvijano nacionalno osjećanje i plemeniti patrotizam što je imalo velikog odraza i uticaja na mladog Petrovića.   tom pogledu je i  vojska imala izuzetno važno mjesto i predstavljala garant održavanja slobode i nezavisnosti, a i mogućnost postizanja aktuelnih vitalnih nacionalnih i državnih interesa. Otuda je poticala i Petrovićeva  stalna i izrzita naklonost i poštovanje  koje je ispoljavao  prema vojsci i njenim zadacima i ciljevima. Uvijek je, naime,  vojsci i njenim potrebama  pristupao veoma odgovorno i patriotski,   što  je  naglašeno i neumorano radio   do kraja  života.

Petrović je počeo još u V razredu gimnazije da  sluša i izučava predmet pod imenom gimnastika i vojno vježbanje. To je bio veoma značajan i specifičan  predmet koji je imao za cilj da mlade   školovane  ljude uputi i osposobi za vješte ratnike i podoficirki i oficirski kadar. Država je tražila takve ljude jer su joj bili potrebno kako bi učinla  vojsku što efikasnijom i kvalitetnijom.    U okviru predmeta  gimnastika i vojno vježbanje bila je posebna pažnja usmjerena na praktično vježbanje i osposobljavanje za neposredno bavljenje ratnom vještinom, uključujući i sticanje znanja iz taktičkih operacija.  Iako je u nazivu predmeta bio izraz gimnastika, o tom domenu se, međutim, nije vodila veća briga (kao što je to danas u okviru predmeta fizičko vaspitanje),  već je težište bilo usmjereno upravo na drugi dio, na  vojno vježbanje i sticanja svih neophodnih znanja i vještina potrebnih za obavljanje ratnih dejstava i operacija..  U okviru tog predmeta su ujedno pripremani i osposobljavani   budući podoficiri i oficiri,  kao što je to upravo bio slučaj  sa Mihailom Petrovićem.

Kada je završio studije na Velikoj školi (1888. g.),  Petrović je dobio poziv da odsluži prvi dio vojnog roka koji se sastojao od dva dijela. Obadva su bila po 2,5 mjeseci i održavali su se tokom ljetnjeg raspusta. Inače, Petrović je svoj prvi dio služio u jednoj pešadijskoj četi u vremenu od početka jula do sredine septembra. Treba naglasiti da su tadašnji polaznici navedenih vojnih rokova dobijali čin pešadijskog potporučnika što je, naravno, važilo i za Petrovića. Tako je on i zvanično postao oficir u najnižem činu (potporučnik) u okviru rezervnog vojnog sastava. Kao rezervista bio je dužan da se odaziva na pozive kako bi ne samo održavao vojnu pripravnost, već se i neprekidno usavršavao. U tom pogledu je Petrović bio veoma  korektan, disciplinovan i čak naglašeno  agilan. Međutim, pešadija kao rod vojske mu nije mnogo imponovao pa je nastojao da ga zamijeni artljerijom prema kojoj je, ipak,  imao veću naklonost i poštovanje.

Godine 1898. Petrović je imao  dosta obaveza  u vojsci kao pripadnik  njenog rezervnog  sastava.. Tako je  od 15. septembra do 5 oktobra  te godine,  dakle u trajanju od dvadesetak dana, učestvovao na vojnoj vježbi koja je održana u Nišu. Postoji i dokument koji pokazuje vrijeme održavanja te vježbe jer je  upravo zbog toga tražio od rektora Velike  škole dozvolu  da mu se omogući odsustvovanje sa nastave kako bi obavio svoju patriotsku dužnost u vojnoj jedinici. „Čast mi je izvjestiti g. rektora da prema pozivu Komande inžinjerije moram ići u Niš na vojno vježbanje i manevre od 15. ov. mes. do početka oktobra (najdalje do 5-og oktobra)„. Tada je Petrović dobio svoj prvi oficirski čin, odnosno postao rezervni artiljerijski potporučnik. Treba posebno napomenuti da mu je vojna komada, u dva navrata te godine, nadoknađivala odgovarajuće troškove i dnevnice tokom odsustvovanja sa nastave. Kasnije od Komande dobija i zvaničnu obavijest da treba nadležnim  vlasima da se javi i da ih obavijesti ako eventualno dođe do promjene adrese njegovog stana i prebivališta.

Upravo mu je njegovo redovno odazivanje na pozive, kao i izuzetno disciplinovano i aktivno obavljanje svih vojnih obveza, omogućilo  da može promijeniti rod vojske u kojoj je bio regrutovan. Tako je nakon obavljene vežbe u Nišu stekao i zakonsku mogućnost da polaže ispit za rezervnog potporučnika u artiljeriji. Petrović je, naravno, zatražio od vojnih vlasti da mu se  omogući da polaži propisani ispit  zbog čega se Komanda inženjerije iz Niša obratila rektoru Univerziteta u Beogradu 23. novembra 1898. godine kako bi dobio odsustvo sa nastave. Petrović je otputovao u Niš, zatim lako i brzo položio ispite i  postao rezervni artiljerijski  potporučnik. Iako je tada bio ugledni profesor Velike škole, poznata naučna ličnost, on je, ipak, veoma temeljito i odgovorno pripremio ispit za oficira i pokazao vrhunsko znanje pred ispitnom komisijom. Kako mu je vojni poziv imponovao, to je uvijek veoma revnosno vršio sve obaveze i odgovorno napredovao  u sticanju činova do najvišeg mogućeg stepena.  Osim toga, bio je angažovan i kao vrhunski stručnjak za šifrovanje što je vojsci bilo i te kako potrebno i korisno.

Tokom balkanskih ratova Petrović je bio veoma aktivni učesnik,  i to kao oficir, odnosno  komandir V čete rezervnog inženjerskog bataljona drugog poziva . U balkanske ratove je  stupio najprije kao rezervni poručnik, da bi potom dobio unapređenje u  čin kapetana druge klase. U Prvom svjetskom ratu je Petrović bio ađutant princa Đorđa Karađorđevića. Najprije je sa vojskom, nakon bombardovanja Beograda, otputovao u Niš gdje je imao niz vojnih zaduženja, zbog čega je, između ostalog, odlazio u razne misije koje je zahtijevala viša komanda. U Niš su potom doputovali i članovi njegove porodice. Petrović je iz Niša otputovao u Francusku, a zatim u Švajcarsku. U toj zemlji je imao zaduženje ne samo da bude uz princa Đorđa nego je bio veoma angažovan i oko stvaranja  originalnih, novih kodova za izradu šifri u okviru svog rada na kripotgrafiji za potrebe vojske i diplomatije. Nije, međutim, zapustio ni svoju teorijsku djelatnost na polju matematike i pronalazačkog rada. Sarađivao je sa nekim eminentnim časopisima.  Za vrijeme    rata,  zapravo tokom 1917. godine, sa princom Đorđen je napravio jedno putovanje do Londona kako bi zajednički obavili jedan za njih važan posao.

Zanimljivo je napomenuti da je Petrović i nakon završenog Prvog svjetskog rata i stvaranja nove države Jugoslavije (najpre Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca,  a potom Kraljevine Jugoslavije) nastavio da obavlja svoje vojničke dužnosti veoma diciplinovano i odgovorno. Vojska ga je redovno pozivala da učestvuje na dosta čestim manevrima i vježbama, pri čemu je on svaki takav poziv prihvatao i uvijek veoma pedantno izvršavao sve postavljene zadatke. Ukazom vojne komade, pod kojom se nalazio Petrović, ovaj velikan je 1. septembra 1918. godine unapređen u čin rezervnog inženjerskog kapetana prve klase. Vojska mu je uvijek  isplaćivala pripadajuće novčane naknade ne samo tokom pojedinih dana provedenih na terenu i u kasarni, već i u drugim okolnostima „zbog skupoće nastale u poratnim godinama“. Petrović je 12. jula  1921. godine unapređen u čin rezervnog artiljerijskog majora. Tako je ovaj disciplinivani rezervni vojni starješina dobio čin višeg oficira što je za njega predstavljalo veliku čast i dostojanstvo. Konačno, ukazom više komande, od 6. septembra 1925. godine, Petrović je dobio najveći čin koji je jedno rezervno lice moglo postići, a to je bio čin rezervnog inženjerskog potpukovnika.

Posebna vojna a i praktična, odnosno primijenjena  Petrovićeva djelatnost je bila kriptografija, vještina šifrovanja i dešifrovanja poruka načinjenih tajnim kodom od dekadnog brojnog sistema. Ova vještina je uvijek predstavljala sastavni dio vojnog, državnog i diplomatskog aparata kako bi se poruke mogle nesmetano prenositi bez bojazni da ih neželjene osobe i službe ne bi mogle lako i jednostavno čitati i razumjeti. Stoga je u okviru šifrovanja i dešifrovanja trebalo napraviti poseban i zaokrižen  sistem kodovanja koji je bio razumljiv samo onome ko je šiljao i onome ko je primao te poruke, dok je ostalim eventualnim učesnicima bio nepristupačan (odnosno nerazumljiv). Ova  oblast u svojoj osnovi ima matematički sistem koji se bazira na  kombinatorici, matematičkoj disciplini koja proučava široku problematiku u vezi  sa permutacijama, kombinacijama i varijacijama (sa i bez ponavljanja) i kojom se  mogu uspješno i kreativno baviti samo matematičari. Stoga je lako shvatiti uspjehe koje je Petrović u toj oblasti postigao u izgradnji originalnog    sistema tajnog  kodovanja.

Petrović se, inače,  za kriptografiju, odnosno sistem šifrovanja i dešifrovanja, zaineresovao 1898. godine kada je bio naimenovan od strane vlade za  člana  grupe stručnjaka za  ocjenjivanje jednog prethodnog sistema. Tada je, naime, od  tadašnjeg predsjednika Vlade Kraljevine Srbije Vladana Đorđevića (1844-1930) bio naimenovan  za člana specijalne komisije koja je trebala da ispita valjanost i funkcionalnost sistema šifrovanja što ga je bio sastavio i predložio Savjetu ministara bibliotekar Ministarstva građevinarstva Živojin Ćirić. Petrović je ne samo detaljno prostudirao ponuđeni sistem gospodina Ćirića,  nego je dobro proučio  čitavu tu oblast. Potom se postarao da i sam sastavi pogodan sistem koji je, naravno, bio mnogo bolji, kvalitetniji i funkionalniji od onoga štoga je ponudio njegov prethodnik na tom planu. Vlada je odmah prihvatila Petrovićev sistem i brzo ga uključila u svoj zvanični način šifrovanog komuniciranja. Više od čatiri decenije je zatim Petrovićev način šifrovanja bio u zvaničnoj upotrebi,  najprije u Srbiji, a potom u novostvorenoj Jugoslaviji,  sve do početka Drugog svjetskog rata u toj državi (1941. godine).

Problemom kriptografije je Petrović nastavio da se  ozbiljno  i kreativno bavi i dalje, nekoliko decenija,  tako da i ta oblast ulazi u najuži krug njegove najintenzivije stručne i pronalazačke djelatnosti. Tu oblast je naročito pomno obrađivao kada se tokom Prvog svjetskog rata našao u Švajcarskoj. Smatrao je da tada, kao aktivno vojno lice, koje je bilo uz princa Đorđa Karađorđevića, treba i stručno da pomaže svojoj državi. Upravo u tim ratnim okolnostima, koji su bili izuzetno teški za srpsku državu i narod, Petrović je još više i poletnije ispoljavao svoj veliki patriotizam i nastojanje da bude od koristi u svakoj mogućoj prilici.  Petrović je ne samo načinio mnogo kvalitetniji sistem, u odnosu na onaj što ga je ranije ponudio, već je napisao i nekoliko stručnih radova koji pokazuju da se on tim pitanjem bavio  mnogo detaljnije i svestranije, uzimajući u obzir i mnogo dublju teorijsku pozadinu kriptografije  U Ženevi je, na primjer, objavio na francuskom jeziku svoj sistem šifrovanja u radu koji je imao 50 strana, da bi iste godina štampao  i rukopis pod naslovom ,, Šifrovanje i dešifrovanje – sistem M. P.“  Za potrebe vojske je kasnije sastavio  mnogo usavršeniji sistem koji je služio za obuku u Školi za šifrante pri Glavnom generalštabu vojske Kraljevine Jugoslavije (rukopis je imao ukupno 169 strana i bio objavljen u Beogradu 1928. godine).

Taj novi usavršeni sistem kriptografije, kojega je Petrović  počeo da razrađuje u Švajcarskoj a čiju je konačnu verziju sačinio posle Prvog svjetskog rata, poznat je pod nazivom Tri kartona. Sistem je postao sastavni dio državne, vojne i diplomatske aktivnosti tako da se Petrović tu javlja i kao dio zvaničnog državnog establišmenta, vrlo povjerljivog i pouzdanog karaktera. Imajući u vidu namjenu šifrovanja u državnim poslovima, lako je zaključiti kakav je zvanični autoritet Petrović uživao ne samo u vojnim nego i najvišim državnim krugovima. Poslije završetka Prvog svjestkog rata, i Petrovićeva konačna varijanta šifrovanja je bila okončana i uobličena. Stoga se obratio državnoj administraciji 5. decembra 1919. godine i u propratnom pismu objasnio mnoge veoma bitne karakteristike vrijedne da se i ovdje nađu na uvid našim  čitaocima. Evo kako, naime,  Petrović objašnjava i obrazlaže  svoj sistem Tri kartona:

„Po poruci Ministarstva čast mi je podnijeti nov sistem šifrovanja depeša, o kome sam ranije imao sporazum sa pomoćnikom  g. Ministra   g. Dr  Mihailom Gavrilovićem.

Sistem ima nad dosadašnjim tu prevagu u tome:

1º što je šifrovanje po njemu bolje i skriveno, jer se i posljednja cifra šifruje a ne dopisuje onakva kakva je (kao do sada);

2º što jedan pribor za šifrovanje daje 720 raznih ključeva (na mesto 196  kao do sada);

3º što se u njemu promjena ključa vrši samo jednom petocifrenom grupom, koja i izvještava dešifrera o toj promjeni i daje u isto vrijeme nov ključ (što se do sada postizalo pomoću dviju petocifenih grupa);

4º što ne zahtijeva nikakav aparat, ne kvari se, zauzima veoma mali prostor i lako se čuva i prenosi;

5º što se poslije izvjesnog vremena mogu vrlo lako promijenti svih 720 ključeva: promjena se sastoji u tome da se već postojećih 10 kartona, ne mijenjajući im ni cenralnu tablicu, ni numere na naličju, preko crnih cifara, prilijepe dvije uzane trake od hartije na kojima su odštampane dvije nove permutacije cifara 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, (takvih parova permutacija ima na hiljade milijardi).

Sav mehanizam  šifrovanja ne razlikuje se mnogo od dadašnjeg, tako da će se oni koji su već radili po dosadašnjem sistemu, lako i sa malo pažnje prilagoditi novom sistemu.

Pribor je izrađen u 100 primjeraka od kojih svaki stoje po 4 dinara. Te primjerke predajem Ministarstvu zajedno sa uputstvom za šifrovanje i dešifrovanje. Sve je izrađeno u definitivnom obliku tako da se može odmah razaslati Poslanstvima i pustiti u rad počevši od jednog unaprijed određenog dana. Molim gospodina Ministra da izvoli narediti da mi se po ovdje priloženom računu izvoli isplatiti suma od 400 din.  koju sam isplatio za materijal i izradu ovoga pribora.

U isto vrijeme molim da Gospodin Ministar izvoli donijeti odluku o sumi koja mi se ima platiti za otkup sisema i za rad oko njegove praktične primjene.“

Kao što se vidi iz upavo navedenog  Petrovićevog  teksta, njegov novi sistem je predstavljao usavršeniju i efikasniju metodu šifrovanja i dešifrovanja. Ujedno, to pokazuje da je on stalno radio na usavršavanju i pojednostavljenju sistema kodovanja koji je predstavljao veoma značajnu sferu komunikacije posebno u  ministarstvu inostranih poslova kako bi se na bezbijedan način povezivala poslanstva. Rad u oblasti kripotofrafije je predstavljao ono područje matematike koje mu je pružalo mogućnost i za konkretnu primjenu u pojedinim oblastima života. Tako se srećno povezala teorijska osnova i njena praktična realizacije, što je za ovog velikana uvijek predstavljalo veoma pogodno polje za ispoljavanje njegovih izvanrednih sposobnosti.   Za svoj rad na usavršavanju originalnog  sistema Petrović je bio adekvatno nagrađivan. Tako je, recimo,  predsjednik vlade Nikola Pašić  (1845-1926) iskazao javno priznanje   Petroviću za njegov rad i nagadio ga sa 600  franaka. Ono što je bilo veoma značajno u novousavršenom Petrovićevom sistemu jeste da se jednostavno moglo preći sa prethodnog načina, i to bez neke specijalne, dodatne opreme ili novog pristupa, na  korišćenje  sistema šifrovanja i dešifrovanja Tri kartona.  Osim toga, povećao je, kako to Petrović decidno naglašava, broj sa  ranijih 196 na punih 720 načina, pomoću jednog istog pribora,  što je sistem učinilo bezbjednijim i efikasnijim.