O zločinima drugog svjetskog rata u Polimlju i Velici

Rođen sam u dolini Lima 1967., gdje su mi se preci doselili iz okoline Kolašina.

Jedan od razloga mog pisanja o Pokolju u Velici 28. jula 1944, jeste što je ubijena i moja tetka Vidra, supruga okružnog kapetana Mihaila (Mitana) Kneževića iz Velike. Ona je kćerka Radoša Miličkova Đinovića, učitelja u Plavu, rodom iz Kraljskih Bara, a unuka Divne, moje prababe, kćerke crnogorskog junaka Đoka Krstova Šćepanovića iz Rečina.

O Vidrinoj ljepoti se pričalo u Gornjem Polimlju. Na dan pogibije bila je u drugom stanju, pred porođajem. Ubijena je sa kćerkom Radosavom, a Branku je spasio njemački oficir, uzevši je s mrtve majke. Poslije četiri mjeseca ostavio je na čuvanje u kuću Đura Vlahovića u Brezi kod Kolašina.

Ove godine se navršilo 69 godina od monstruoznog zločina pripadnika ‘‘Skenderbeg“ i “Princ Eugen“ divizije nad pravoslavnim stanovništvom sela Velike, biv. Opštine plavske, Andrijevačkog sreza, kada su divlje horde Arnauta, Arbanasa i plavskih Bošnjaka, pripadnika muslimanske (ne)vjere, na najzvjerskiji način ubili oko 700 staraca, žena i djece, a zapaljeno oko 300 kuća.

Taj zločin se desio 28. jula 1944, kada su za oko dva i po sata, koliko je njemačka komanda dozvolila muslimanima, izvršili pokolj da se osvete pravoslavnim Srbima. Osveta je uslijedila jer je u borbama oko Malog krša više Andrijevice, koje su trajale oko mjesec dana (krajem juna i tokom jula mjeseca), poginulo 1.274 pripadnika “Skenderbeg“ divizije.

U toku drugog svetskog rata s područja andrijevačkog sreza poginulo je oko 1. 500 lica, neboračkog stanovništva, kao žrtve muslimanskog terora. U Velici su plavski muslimani nekoliko puta činjeli masovne zločine, pljačkali, palili kuće, odvodili žene i djecu u plavski logor.

Titoisti, tzv. komunisti, slijepi sljedbenici Josipa Broza Tita, najvećeg Srbskog krvnika, u svojoj novoj državi, gdje su izgrađivali “bratstvo i jedinstvo’‘ među narodima i narodnostima, umanjivali su broj poginulih u Velici. Zločinci su se slobodno kretali ulicama Plava i Gusinja.

Poznata je priča Nikole Vučetića iz Velike koji je u Plavu prepoznao dželata svoje familije pa ga prijavio vlastima. Titoisti su Vučetića optužili kao rušioca bratstva i jedinsta pa umjesto dželata uhapsili su njega i podvrgli nečuvenom matletiranju. Umro je od tuge i batina ondašnje Udbe. Ovakvih i sličnih primjera ima više u Gornjem Polimlju.

Punih 40 godina titoisti su prećutkivali podizanje Spomen obilježja u Velici. Tek su, 1985., Veličani podigli Spomen obilježje u selu, koje se danas nalazi kod crkve Svetog Kirika i Julite.

Mramor je rad arhitekte Radosava Zekovića, a autor teksta je književnik Mihailo Lalić. Na njemu piše: “NEK SE ZNA KAKO ZLIKOVCI IZ HITLEROVSKIH DIVIZIJA SKENDERBEG I PRINC EUGEN 28. JULA 1944. GODINE SVIREPOM ZLOBOM USMRTIŠE 428 ŽENA, DJECE I STARACA VELIKE I OKOLINE. NEKA OVAJ MRAMOR STOJI ŽRTVAMA NA ČASNI SPOMEN UBICAMA NA SRAMOTU 1944 – 1984“. 

Ovaj zločin do sada nije u cjelini istraživan. Različite publikacije različito pišu. U novijem vremenu pojavile su se i dvije Spomenice, jedna autora dr Radoja Pajovića, dukljanskog falsifikatora i druga SUBNOR-a SO Plav. Obje minimiziraju žrtve u Velici.

Prvo je list „Pobjeda“ 1. aprila 1945, objavila vijest da je u Veliku ubijeno „oko 500 stanovnika“. Titoistički ideolog i hroničar Radovan Lekić napisao je 1961., da je ubijeno „preko 400 staraca, žena, dječaka i djevojčica“. Na dan otkrivanja Spomen ploče na Čakoru (1984), revolucionar Miloš Džudović je istakao da je toga dana ubijeno „oko 673 lica od kojih je evidentirano oko 340 među kojima 120 djece“.

Razni hroničari broju ubijenih u Velici pripisuju i brojku od 67 ubijenih stanovnika iz Gornje Ržanice. Ali, tog 28. jula, muslimanske bande su ubijale nedužno stanovništvo na čitavoj relaciji od Sućeske kod Andrijevice do na vrh Čakora.

Autor ovih redova otkrio je imena žrtava u Velici koja nikad ni jedan spisak nije obuhvatio. Tačan broj ubijenih možda se nikada neće saznati zato što se u vrijeme Pokolja u Velici nalazio veliki broj izbjeglica iz Kosova, Metohije, Plava, Gusinja i okoline. Pola tih porodica je postradalo, a ostatak je odmah poslije drugog svetskog rata koloniziran za Vojvodinu ili se vratio na predratna staništa.

Prema dosadašnjim nezavršenim istraživanjima došao sam do broja od 441 ubijenih i to najmanje 390 ubijenih lica rođenih Veličana i 35 lica izbjeglica, tj. onih koji su se zadesili u Velici na dan pokolja. U ovom pokolju umoreno je jedanaestoro nekrštene djece, zatim, najmanje, pet trudnica. I to:
 
Po jedan: Popović: Račka; Još 27 Popovića i Vukovića; Po dvoje: Brkovića: Bosa i Mara; Mikića: Ljubica i Simona; Simovića: Kosa i Milosava; Savića: Stana i Milijana; 4 Radevića: Mihailo, Milosava, Puniša i Božana (Gina); 4 Stamatovića: Bosa, Mirosava, Simona i Milosava (Mona); 7 Vukovića: Anđelija (Šara), Miljan, Vukosav, Vuksan, Jelena, Radonja i Stanoje;  7 Jankovića:Verica, Mileta, Milonja, Milosava, Marija, Mirjana i Radosava; 7 Petrovića: Bojana, Branko, Ikonija, Jelena, Kosa, Radun i Cveta; 10 Bjelanovića: (D)Mitar, Vidosava, Milica, Mijajlo, Milosava, Petar, Nasta, Nikola, Rada, Stamena i Bogdan; 10 Radulovića:Vukana, Darka, Ilinka, Jovanka, Kosa, Raka, Slavka, Stanija i Stanislava; 12 Ognjanovića: Rada, Boro, Radoslav, Kosa, Leposava, Ljubica, Milosava, Puniša, Radmila, Ratomir, Stanija i Stanija; 15 Stešević: Bosa, Vasilija, Radmila, Radoslav, Darinka, Vukašin, Darka, Dragica, Milka, Novka, Plana, Stanija, Stanika, Stojanka i Božidar; 16 Boškovića: Vukosava, Danica, Danica – živa bačena u vatru sa dvije kćerke i sinom, Leka, Milunka, Ljubica (Ljuba), Milica, Milosava, Milosava, Miloš, Bošković – jedno muško dijete, tek rođeno, bez imena, Novica (Beka) i Radomir; 19 Simonovića: Jela, Milica, Zorka, Kristina, Ljubica, Mato, Milorad, Jedno muško dijete, Milan, Mileva, Milena, Milovan,    Milosav (Mile), Nada, Radovan, Radonja, Jedno žensko dijete, Milosava i Kosa; 25 Tomovića:Božana, Simona, Draga, Radica, Božidar, Borika, Danica, Draga, Sava, Milka, Zagorka, Veličko, Milica, Nikola, Rabija, Milica, Mileva, Milosava (Žara), Milosava, Ratomir, Dragutin (Dragiša), Vukosava, Mirka, Nadežda i  Rabija; 27 Kneževića: Vidra, Radosava, Slavka,  Leposava, Ilinka, Draga, Rakita, Dragica, Milosava, Darka, Jela, Jelica, Leposava, Ljubica, Marko, Milica, Milunka, Leša, Simona, Mirka, Stojanka, Raba, Nedeljko, Ratko, Nikola, Simona i Mirka; 31 Gojković: Anđelija, Anđelija, Vidosava, Vukana, Gavrilo, Danilo (Dano), Leposava (Lepa), Leka, Dola, Draga, Rajko, Zora, Rada, Jela, Kristinja, Mara, Miladin, Mihailo, Milosava, Milorad, Milica, Milka, Milka, Milka, Nastasija (Nasta), Poleksija (Poljka), Rakita, Saveta, Stojana, Todora i Staka; 35 Jokića: Bojana, Bosa, Vlado, Vuka, Vuko, Vukosava, Vukota, Dušan, Ješa, Leka, Ljubomir, Marica, Milovan, Milosava, Milja, Milunka, Novica (Novo), Zorka, Marija, Marica, Miladin, Mihailo, Mileta, Miloje, Milija, Poleksija, Radovan, Radosava, Stamen (Stamat), Stanisava, Stanisava, Stanica, Stanica, Milunka i Fema; 36 Paunovića: Anđelija, Veselin, Rabija, Kristinja, Marta, Milojka, Stanica (Belka), Vidosava, Milosava, Danica, Dobra, Dobrica (Dobra), Ikonija, Jefto, Krsto, Mara, Marko, Mika, Miruna, Slavka, Ratko, Milka (Mina), Mirko, Rade, Rada, Rosa, Slavica, Stanija, Strašimir, Todora (Toda), Poljka, Bojana, Branko, Ikonija, Jelena i Kosa; 46 Živaljevića: Vukajlo, Vasilija (Vaka), Gorica, Darinka (Dara), Aleksandar, Persida, Plana, Darka, Mirosava, Marko, Stanka, Dobrica, Milica, Poljka, Miloje, Dragica, Zorka, Draga, Jedno muško dijete, Danica, Dragoljub, Magda, Desanka, Dušanka, Zorka, Ilinka, Jela, Ljubica, Mirko, Milena, Milena (Bućka), Leposava, Radojka, Slavoljub, Milica, Jedno muško dijete, Milica (Beka), Milena, Miloš, Miloš, Mirko, Mikailo, Poljka, Rada, Radosav i Vasilije; 48 Vučetića: Anica, Mileva, Milijana, Radisav (Rajko), Batrić, Vukman, Božo, Leposava, Vlastimir, Tomislav, Milosava, Vukosava, Danica, Tomo, Milosava, Mileva, Novka, Danica, Stojana, Dušanka, Danica, Draguna, Sava (Žarko), Savo, Lepa, Spasenija, Leposava, Leposava, Milosava, Mileva, Milovan, Milorad, Stanija, Natalija, Nikodin (Bajo), Nikola, Poleksija, Poljka, Stanija, Rabija, Radomir, Radisav, Radosava, Sav(n)a, Stanica, Cveta, Dragica i Dragičin brat;

Izbjeglice iz Metohije, iz Plavske i Vojnoselske opštine i rodbina iz Polimske opštine: Po jedan: Canić: Bogić; Stolević: žensko dijete; Radulović Božina; jedna žena Turković; Labović: Ljubica; Šoškić: Emilija;  Po dvoje: Đukića: Desa i Ljubica; Krdžića: Zeka i Novka; 4 Đuričanin: Milijana, Jelena, Mileva i Milosava; 16 Radenovića: Drago, Jedno žensko dijete, Rabija, Jedno žensko dijete,  Blagoje, Ilija, Lepa, Milan, Milija, Milosav, Milunka, Persa, Rabija, Radisav, Stanica i Simon;

Pokolj je počeo oko 10 časova izjutra. Sa svih strana čuo se vrisak i jauk. “U rukama raspomamljenih ubica zablistao je krvavi nož. Počele su da padaju prve žrtve. Divljački glasovi ubica čuli su se sa svih strana. Vrisak djece, kukanje preplašenih majki i zapomaganje staraca.

Mnoge detinje usne zanijemele su zauvijek. Velika je doživjela strašan udes. Fašističke ubice trudile su se da unište sve što nađu u selu. Za dva sata ludačkih fašističkih hirova čitavo selo je uvijeno u tugu i zagušljivi dim i prikriveno građevinama dogorjelih domova, iz čijeg su pepela provirivali unakaženi ljudski kosturi.

Ovo je primjer kako čovjek može da uživa u ubijanju i mučenju slabijih, nezaštićenih, i naročito djece. Vapaj i krik slabijeg, u neljudima do sladostrašća raspiruje najmračnije pobude, u tim prizorima oni trijumfalno demonstriraju i posmatraju svoju moć…“ Sjetradan, došli su balisti i vulentari iz Plava i Gusinja i opljačkali ono što je ostalo iza njihove sabraće.

Među Bošnjacima (muslimanima) kum pokolja u Velici bio je po zlu čuveni Sait Šahmanović iz Plava. Njegov otac Mustafa bio je  hodža, pa je dobio nadimak Sait Hodža. Godine 1941, vratio se iz Albanije u Plav sa svim zločincima, gdje je emigrirao 1919. godine. Učestvovao u pojedinim pljačkama i ubistvima pravoslavnih Srba u Plavu i okolini neposredno pred julski ustanak 1941. godine.

On je, dan prije pokolja, obavijestio Veličane, ako se neko sjutradan ne nađe u svom domu, da će mu kuća biti spaljena, a onima koji ostanu garantuje se da im se ništa neće dogoditi, već da spreme hranu za vojnike i pomognu pri nošenju materijala za opravku porušenih mostova prema Čakoru. U klanju, dranju i ubijanju posebno se istakao kada je svojim žrtvama u Velici živima vadio oči i srce.

Muslimani su svoje žrtve u Velici ubijali zvjerski, sadistički, na najprimitivniji način, tako što su djevojčice i dječake vješali za noge, o granu jabukovog ili šljivovog stabla.

Svakog su obrezali nožem od uva do uva ispod brade i sljuštili im kožu s lica do na vrh čela; dvojicu dječaka Mata Simonovića i Tomislava Vučetića su žive odrali; svojim bespomoćnim žrtvama sjekli su uši, vadili oči, klali, probadali noževima; polu žive bacali u zapaljene kuće gdje su polu goreli i bez traga nestajali; ženama lomili ruke i provlačili kroz rasječene dojke; silovane žene, djevojke i djevojčice; sjekli noge u koljenima, ruke u laktovima, rasukivali crijeva još živima; bajonetima rasparali trudnice i nasilno vadili dijete koje su nabijali na bajonet; jednu grupu djece dželat je sa sklada bacao na bajonet drugom koji ih je svaljivao u zapaljenu kuću; jedna starica je bačena u potok; dželat je jednoj ženi stavio poskoka na grudi da joj presudi… Sve su to radili na očigled majki, baki i djedova, a kada bi prestalo klanje i dranje, unakažena tijela su bacali u vatru.

Brojna dokumenta govore da su zlikovci bili Arnauti, Arbanasi i Bošnjaci, a svi muslimani iz Kosova, Metohije, Gusinja, Plava i okoline. Evo nekih imena:
Avdić    Avdo, iz Gusinja. Ag Sadri Aga, iz Đakovice. Alović Dulo, iz Ulcinja,  Ahmetović Idriz, iz Gornje Ržanice, Barjaktari    Hadži, iz Metohije, Bajram Balija Sakatan, iz Rugove, Beća Sali, iz Metohije, Bulo Non, iz Dolje kod Gusinja. Bučević Bajzit, Bučević Imer, Bučević Ujkan i Bučević Šaćir, iz Gornje Ržanice, Ganić Aljo, iz Plava, Gruda    Zajo, iz Gusinja,Duca Braim, iz Pepića kod Plava. Đelović Idriz, iz Novšića, Emini Ajet, iz Kosovske Kamenice (Bušinci), Žuja Šaban, iz Rugove, Zarbinca Sulj, iz Metohije, Ibiši Mustafa, iz Metohije, Jašari Hamdija, iz Metohije, Jusufi Bari, iz Metohije, Kačamaković Medo, iz Plava. Kačar Tahir Faik, iz Ajkobila (Metohija), Luković Emro, iz Meteha kod Plava. Luković Ramiz, iz Plava, Ljuta Sadik, iz Turićevaca kod Sjenice. Novović Alil, iz Gornje Ržanice. Nikočević Saljo,  iz Gusinja, Perleši Nua, iz Paskalice kod Peći. Požari Dem Ali, iz Metohije, Rama Sali, iz Rugove, Reka Bajram, iz Metohije, Redža Sali, iz Lipljana, Šaban begov Huso, iz Plava, Redžepagić Šabo, iz Plava, Rugovac Salihov Rustem, iz Gusinja, Rugovac Tahir, iz Gusinja, Sadiku Sulj, iz Kosovske Kamenice, Sveka Osman, iz Peći (Metohija) (Internirao Veličane u Beč), Sediković Barjamov Maljo, iz Lekadžvica (Rugova), Skarep Uzeir, iz Metohije, Suljević Hasan, iz Jasenice (Plav), Tairović Džema, iz Gornje Ržanice. Trpeza Hiset, iz Metohije, Uk Sadik, iz Metohije,  Faik    Tahir Kačak, iz Metohije, Ferizović Rama, iz Plava (Učestvovao u strašnom zločinu dranja malog Tomislava Vučetića). Ferović Medov Rizo, iz Plava. Ferović Agov Šemso, iz Plava, Hasani Mula Ilijaz, iz Drenice, Camić Jusuf, iz Plava. Cana Selim, iz Drenice, Cecunjanin Rustem, iz Bogajića (Plav), Čelić    – Čela Ujkan, iz Akanja kod Gusinja. Šabović Kadrijin Sokol, iz Plava.

U Velici je u pokolju nedužnog stanovništva učestvovao je i jedan hodža. To je Osman Mula Rastoder, iz Radmanovaca, opština Petnjička, Srez beranski, rođen 1882., od oca Avdulaha (Muratovog) i majke Umke, rođene Kurpejović iz Rožaja.

Šest razreda turske Medrese završio u Đakovici, tri razreda u Novom Pazaru i jo tri u Carigradu. radio kao vjeroučitelj u osnovnoj školi u Petnjici i Svinom Boru (Bihor) od 1926., i imam i matičar u Petnjici od 1929. godine. Obavljao je dužnost Mutevlije – predsjednika Džematskog Medžlisa, dok je dekretom uleme Medžlisa iz Skoplja opet postavljen bio za imama matičara u Petnjici.   

Dokumenta govore da je u vrijeme julskog ustanka 1941., hodža Osman Rastoder iz Petnjice bio je jedan od pomagača italijanskom okupatoru u razbijanju narodnog ustanka u Beranskom srezu.

Pošto Pavelićeve ustaše nijesu stigle do Rožaja i Petnjice, hodža Rastoder je imao druge saveznike – Albance. Kao komadant albanskih trupa na sektoru Polica – Turjak organizovao brojne napade na teritoriju Beranskog sreza, poslije julskog ustanka 1941., gdje živi pravoslavno stanovništvo, radi paljenja  kuća, pljačkanja i ubijanja nedužnog stanovništva.

U poličkim selima Zagrađu i Goraždu zapalio je 54 kuće. Ubijen je od OZNE 1946. godine, kao odmetnik.

Autor: Predrag T. Šćepanović, publicista.

Izvor: eNovosti. info