Ni Mletačka republika nije gazila Crkvu i slobodu bokeških Srba

Piše: Goran Ž. Komar

U vrijeme mletačkog vojnog zaposjedanja cjeline bokokotorskog zaliva, kada je združena flota providura Kornera istjerala Turske iz Novog (30. sept. 1687), započeta je politička uprava stare Republike u čitavoj Boki.

Morejski rat je još trajao kada je u susjedstvu razoren Trebinjski manastir (Tvrdoš). I samo par godina kasnije, 1695, providur Danijel Dolfin izdao je nekoliko dekreta koji jasno govore o stavu Mletačke republike prema pitanju statusa Srpske Pravoslavne Crkve na teritoriji Republike.

Mlečani su vrednovali činjenicu da na teritoriji Republike od davnina postoji i djeluje Crkva Srba kojoj je sjedište u Peći. Ta Crkva je djelovala u cjelini prostora koju obuhvata Dinarski sistem, a dakako i njegovom spoljašnjem pasu, na obali i zaleđu (podsjetimo na manastir Krka). Tako isto i u predjelu Stare Crne Gore.

Mitropoliti koji su rezidirali u Cetinju i prije Danila Šćepčeva, svi su ustoličeni od strane srpskih patrijaraha i oni su odlazili srpskim patrijarsima radi ustoličenja ma gdje da su oni boravili. Tako je jeromonah Danilo Šćepčev putovao čak u Sečuj (Baranja) kako bi na jednom izuzetno svečanom Saboru Srpske crkve 1700. godine bio ustoličen za mitropolita Crne Gore.

U ovom događaju učestvovao je mitropolit Zahumsko-hercegovački (poluhercegovački) Savatije Ljubibratić-Ruđić, koji je prethodno, skupa sa mitropolitom Gerasimom hercegovačkim i mitropolitom Dabro-bosanskim u Herceg Novom ustoličio crnogorskog mitropolita Savu Očinića. Ovdje ne treba govoriti o prethodnicima mitropolita Danila koji je začeo jednu svetorodnu dinastiju. I nije ni malo sporno da je njegovim dolaskom na tron cetinjskih mitropolita učvršćen jedan određeni vanjskopolitički pravac Crne Gore koja će se u visokoj mjeri naslanjati na istovjernu Rusiju.

Ali isto tako ne može se sporiti da se ništa u pogledu statusa Crkve u Crnoj Gori sa njegovim postavljenjem nije mijenjalo. Arhijereji koji su načalstvovali i upravljali Crkvom i prije vladike Danila pripadali su jednoj pravoslavnoj konstantinopoljskoj i jerusalimskoj crkvi od Istoka, pod jurisdikcijom Svete Pećke Matice Crkve.

To je temeljna orjentacija Crkve pravoslavne u Crnoj Gori i ona se njome kretala za namjerom svog utemeljitelja Svetog Save Nemanjića koji u legitimnom ognjištu Crkve Istočnih Romeja, glavi Crkve vaseljenske, carigradskom patrijarhu, traži samostalnost Crkve Srba. Glava Glavi.

Kada se govori o tomosu, tomos svjedoče riječi protivnika nikejskog čina, a najsnažnije ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatina. Ali, uvijek ovakve jasne iskaze prate zamagljivanja i izostavljanja, a to je intencija Ohrida da na vlast u Vizantiji dovede uzurpatora. Poznato Dimitrijevo pismo je politički motivisano.

Tako je postupak Svetog Save 1219. godine savršeno legitiman i legalizatorski i saborski. On je po svojoj suštini – zakonit. Sabor Crkve je tačka susretanja svih u Crkvi i narodu Srba. Ogriješenje o Sabor Crkve je ogriješenje o Sabor svetih lica Crkve i naroda Srba od kojih jako, jako veliki broj svetih netljenih mošti leži na prostoru južnih Srba.

Dinarski sistem je pretežno stjenovit. Planinske pešteri ispunjene svetošću u kojima su rimski vojnici u ranim vjekovima hrišćanstva poznavali Riječ Gospodnju. Odavde su u prvim vjekovima na Apeninsko poluostrvo iznošene mošti svetaca. Ima tu danas i jedno jednako teško ogriješenje, a to je ogriješenje o glavu oca nemoćnog da prehrani. Da iz oskudne dinarske vrtače izvuče obrok. Da gleda glad ili smrt djeteta i vidi Stvoritelja.

Srpski narod je, a tim se imenom kroz čitavi srednji vijek od svih označava cjelina naroda koji obitava u pretežnom dijelu Dinarskog sistema (tako kažu povelje), podnio ogromne žrtve sa održanje hrišćanstva na tlu Evrope, a evropske vladarske kuće su ga na mirovnim konferencijama prodavale Turcima.

Kada je Sveti Sava dobio udovoljenje svome zahtijevu, on je po svome svetom koraku odredio korak naroda i put i korak sveukupnog Balkana. Rastočena i dehristijanizovana Evropa i sa njom sudarajuća Azija, podizale su balkansku boru sastavnicu u visine koje ni jedan razumni narod ne bi sebi odredio. Da podigne i u ruci drži svetionik crkveno-državne formacije carstva istočnih Romeja koju je razorila, ne pohlepa Mlečana predvođenih Enrikom Dandolom, već Evropa koja se davno odrekla Hrista. Ali taj temeljni balkanski narod je stajao u oltaru.

Glave Vizanije su vidjele slom carstva i nisu mogle vidjeti čas konačnog pada. A da je pad započet u času kada je gotovo slijepi i jako stari dužd 1204. iskočio na tle carskog grada, to danas ne spori ni jedan istoričar. Zato car i patrijarh u ruke Svetoga Save 1219. predaju baklju da njome svijetli i zato je njegov narod ponio štafetnu palicu sustalog carstva. I svi naši arhijereji i sveštenstvo i narod znali su da je carstvo Istoka rušeno u slijepoj mržnji obraćenika. Koji obitava u bogoborstvu.

U času kada se prvi put pojavljuje ime Crna Gora urušavaju se i balkanske hrišćanske države, pada srpska Despotovina i Bosansko kraljevstvo. Period između uspostavljanja Latinskog carstva i prodora Mehmeda Fatiha u Bosnu ispunjen je tegobnim isčekivanjem pobjede islamske Azije. A najviša ličnost evropske istorije čitavog tog istorijskog perioda jest Sveti Knez Lazar. Posmotrite nevjerovatni i Bogom nadahnuti trud Svetog Kneza da sabere i objedini.

Neću pominjati krunisanje Tvrtka u neposrednom susjedstvu, ali ću pomenuti Balšića na čijoj je zemlji svijetlila Peć, koji sa Knezom učestvuje u dovođenju na tron Svetog Save kaluđera isihaste. Srpska zemlja je tada prožeta jedinstvom i jasnom idejom i planom održanja koju su snažno svjedočili nasljednici – i mali i veliki. Predstojeća smrt država Pravoslavlja izazvala je kulturno i crkveno-umjetničko stvaralaštvo kakvo svijet nije vidio.

Dok nisam počeo obilaziti crkve i groblja Stare Crne Gore, imao sam (na temelju rezultata jugoslovenske arheologije) krivu i nedovoljnu predstavu o materijalnom kulturnom naslijeđu ovih predjela. Oni, međutim, ne samo po Cetinju, svjedoče jedinstvo i neraskidivost kulturnog i crkvenog prostora Srba. Danas definitivno znamo i da genetska ispitivanja koja su sada u svome velikom zamahu, kazuju samo ono što su naši ljudi u 18. i 19. vijeku znali kada su koristili ime jezika „ilirski“, „slovenski“, „srpski“. To isto je znao i bečki dvor kada je uveo termin „Rašani“, „Rascijani“, „Raci“ i slično. Klupko naroda. Avarska i slovenska kolonizacija Balkana i stari balkanski supstrat prije Riječi Gospodnje.

Ali, istorijske prilike su donijele da se u pretežnom dijelu državnih hartija centralnog Balkana u srednjem vijeku dominantna narodnosna linija odredi kao srpska. I vladari Srba prije Nemanje su pisali u Carigrad. I obratno. To je izgorjelo. Ali u spisima vizantijskih hroničara koji su poznavali stari carigradski skriptorijum i biblioteku, znalo se da su Dalmatinci Srbi. To je izjednačeno.

Ništa na svijetu ne može biti konstitucijska karakteristika ili svojstvo bilo kom dijelu balkanskog prostora kojom bi se izdvojio iz tog klupka.

Naravno da u dijelu toga prostora može da se javi poriv za izdavajanjem koji nadjačava tradicijski korak naroda ka sabranju. To gledamo sada i to nije prvi put.

Kada danas gledam nastupe pojedinih istoričara koji se pojavljuju na televizijskim kanalima u Crnoj Gori, vidim da preovladavaju ličnosti koje nastoje da iznesu i brane neke posve „prečišćene“ stavove o događajima i procesima u prošlosti. Izostaje cjelovit pogled. Izostaje jako često osuda svega lošeg što se dogodilo. Lošeg, prema opštim civilizacijskim, hrišćanskim mjerilima.

Dakle, treba reći da je istoriografija o Crnoj Gori, ona zvanična, činila ogriješenja o činjenice. Ali, valja dodati: svjetska istorijska nauka je učinila ogriješenja o istoriju Slovena u cjelosti.

Isto tako, domaća istorijska nauka je degradirala mnoge procese i ličnosti iz naše srpske narodne istorije. Baš ništa nije pogodilo Crnu Goru, što nije i sve druge sastavnice srpskog naroda. Ili slovenske porodice naroda. Tradicijska Crna Gora je, međutim, prožeta Svetosavskim i Svetolazarevskim zavjetom i predanjem. Ništa manje nego, na primjer, područje Istočne Hercegovine.

Vladika crnogorski Visarion (Borilović) pisao je o Pećkoj matici kao svijetlom suncu koje sija i prosipa luče po svoj zemlji srpskoj. Mitropoliti, ustoličeni od srpskih patrijaraha i Crkva u Crnoj Gori počivala je na prinosu svetosti svih svetih ugodnika Božjih jerusalimske i konstantinopoljske crkve od Istoka. To je civilizacijska okosnica srpske zemlje. Ona se, minimalno, izražava u Saboru. Sabor se podrazumjeva.

Ogledalo istorijskog razvitka i istovremeno perspektiva naroda jeste sposobnost gradnje narodne zgrade „ciglu na ciglu“. Odbijanje revolucionarnih političko-ideoloških zahvata u nutrini bića naroda. Ovakve revolucije jednostavno izgone narod iz oltara na pustu poljanu. Poljanu bez materijalnog naslijeđa kulture. Na takvu poljanu je srpski narod izgonila komunistička revolucija.

Mletačka republika koja je činila konglomerat naroda kojim je upravljalo staro plemstvo, elementarno je razumjela istorijske mjene i magistralne istorijske linije i ona nije hranila plan o izgonu Crkve Srba iz svoga državnog domena. Ličnosti koje su zagovarale takav stav (najoštrije zadarski nadbiskup Vicko Zmajević i Matija Karaman) svoje su zahtjeve Senatu obrazlagale mišljenjem da je za državu štetno da na njenoj teritoriji djeluju episkopi koje su postavljeni od patrijaraha sa strane.

Izuzev u situacijama kada je uspostavljana sinergija između papske kancelarije i njezinih biskupa sa regionalnim vlastodršcima u Dalmaciji i Boki naklonjenih vjerskom prozelitizmu, ova je država generalno čuvala slobodu Crkve Srba.

Kazali smo na početku nekoliko riječi o istorijskim prilikama u kojima se nalazila Crkva Srba u Dalmaciji i Boki prije više od tri vijeka. Aristokratska država sa tradicijom je, generalno, tražila modalitete saradnje sa Srbima na drugoj strani Adrije. Ona je na novou svog Senata i sudske vlasti, svoje odluke temeljila na pravnom kontinuitetu crkvene organizacije srpskog naroda koju je dobro poznavala.

* Tekst je prvobitno objavljen na portalu IN4S 1. oktobra 2019. godine.