Neumorni istraživač Jovan Cvijić

Piše: Vojislav Gledić

Jovan Cvijić (Loznica, 1865 – Beograd, 1927) jedan je od najznamenitijih i najpoznatijih srpskih naučnika koji je izuzetno cijenjen i u svijetu. On je utemeljivač naučne geografije i drugih srodnih nauka na Beogradskom univerzitetu. Osnovao je i posebnu školu, poznatu po imenu Cvijićeva škola, koja je odigrala značajnu ulogu u prikupljanju, obradi, sistematizaciji i prezentaciji mnogih veoma značajnih istraživanja o raznovrsnim pojavama i procesima na ovim prostorima.

Ovaj svestrani naučnik i istraživač se sa podjednakim zalaganjem i uspjehom bavio gotovo svim oblastima geografije, ali je najveće rezultate postigao na polju geomorfologije, etnologije, etnopsihologije, antropogeografije, limnologije i drugim srodnim oblastima, posebno u onim koje se odnose na detaljnije izučavanje naših krajeva, odnosno područja naseljenog Južnim Slovenima, kao i cijelog Balkanskog poluostrva.

Tokom svojih gotovo četiri decenije (tačnije, 38 godina) dugih terenskih ispitivanja, po Balkanskom poluostrvu, Južnim Karpatima i Maloj Aziji, ovaj naumorni putnik i ispitivač je najveću pažnju poklanjao svestranim i detaljnim istraživanjima krastoloških, geomorfoloških, geotektonskih i limnoloških pojava i osobenosti.

Na svojim putovanjima veoma dobro se upoznao i sa ljudima koji su živjeli u specifičnim zajednicama i u naseljima koja su imala niz svojevrsnih osobenosti. O tome se do tada nije mnogo vodilo računa u evropskoj nauci niti su vršena neka ozbiljnija i svestranija ispitivanja. To je Cvijić brzo pronicljivo zaključio, krajem 19. i na početku 20. vijeka, odnosno u vrijeme kada je takav način života još uvijek bio veoma izražen.

Uvidio je da će brza industrijalizacija i promjene načina života uticati i na ljude i način organizacije njihovog života i izgradnju naselja, kuća i pomoćnih objekata. Stoga je uporedo sa polaznim, uobičajenim geografskim, geološkim, odnosno geomorfološkim i sličnim proučavanjima otpočeo i da istražuje i bilježi i ljudske zajednice, njihov način života i izgradnje naselja i raznih objekata. I u okviru tog domena svoga pionirskog rada, Cvijić je postigao izvanredna dostignuća od trajnog naučnog, istorijskog i kulturnog značaja.

Jovan Cvijić vodi porijeklo, po očevoj liniji, od došljaka iz Hercegovine. Njegov predak Cvijo Spasojević zvani Cvijo Vrelo, poticao je iz sela Vrela kod Pirlitora. Prije toga su se Spasojevići doselili iz Drobnjaka, blizu Nikšića. Cvijo se iz Vrela najprije naselio u seoce Šivoljo koje se nalazi između Foče i Kalinovnika. Bio je temperamentan, nemiran i veoma hrabar čovjek, pravi predstavnik i potomak svojih slavnih predaka. Uvijek i na svakom mjestu je ispoljavao svoju neustrašivost i duboku zadojenost starom epskom tradicijom, što ga je oličavalo tokom čitavog života, i to u veoma teškim istorijskim uslovima. Otišao je u hajduke i bio na glasu po junaštvu, okretnosti i brzini. Najprije je četovao po gornjoj Hercegovini, u sredini koja mu je bila veoma bliska po temperamentnu, a potom je nastavio da hajdukuje i da se veoma hrabro bori protiv Turaka u istočnoj Bosni.

Kada su se, krajem 18. vijeka, mnogobrojne hajdučke čete po Hercegovini i Bosni počele da rasformiraju i rasturaju, Cvijo je napustio Bosnu i nastanio se u Loznici.
Treba posebno naglasiti da je Cvijić bio velikiljubitelj i poznavalac beletristike. Ovaj istraživač, naime, nikada, ni tokom svojim najintenzivnijih naučnih istraživanja i pisanja velikih studija i monografija, nije zapostavaljao čitanje dela iz tzv. lijepe književnosti (beletristike).

Uvijek je pri sebi imao poneku lijepu, poučnu i zanimljivu knjigu koju je pomno i znalački čitao i svagda uživao u onome što je saznavao iz takvog pristupa pisanim radovima. Neprekidno je poštovao značaj i vrijednost knjiga iz lijepe književnosti za razvijanje i formiranje svog sopstvenog načina razmišljanja, uobličavanja pogleda na svijet i naročito za izgradnju, usavršavanje i učvršćivanje razložnog, jezgrovitog i jasnog stila pismenog izražavanja.

Više puta je, na primjer, sa posebnom pažnjom i čak oduševljenjem pročitao genijalni Njegošev Gorski vijenac koji je na njega ostavio trajan i veoma snažan utisak i izvršio veliki duhovni uticaj ,,Čitao sam toliko puta Gorski vijenac da sam sve njegove filozofske sentencije znao napamet. To je pjesnička veličina„, napisao je Cvijić u svojim sjećanjima.

,,Nema nikoga drugoga u srpskoj književnosti koji bi bio tako potpun predstavnik najdubljega osjećajnoga i mislenoga u našem narodu kao Njegoš; on je s najvećom snagom izrazio unutrašnje stihijske sile srpskoga naroda. Njegoš je genijalni duhovni predstavnik dinarskoga narodnoga tipa, a to ga diže u najveće visine našeg narodnoga duha“ – napisao je Cvijić.

Jovan Cvijić je, kao strastveni, uporni i neumorni putnik i istraživač, obišao i neposredno proučio prostrano područje Balkanskog poluostrva U ovom našem kratkom radu, iznijećemo samo nekoliko karakterističnih pojedinosti iz njegovih terenskih zapažanja, kada je na samom početku 20. vijeka najprije posjetio Metohiju, a potom obišao i neke naše krajeve. Evo, na primjer, veoma poučnog Cvijićevog teksta o Metohiji:

,,Nijedan dio srpskog naroda nije tako bespravan i potišten kao onaj u Metohiji, oko Peći, Dečana i Đakovice, izložen potpunoj anarhiji i divljaštvu Arbanasa. Ovdje su starinci, potomci srpskog najkulturnijeg stanovništva, u kome su najsvježije uspomene o nemanjićkoj državi.

Taj narod zna da su Metohija i Kosovo bili centri velike srpske države, zna za istorijske događaje koji su se baš na ovom zemljištu desili, njihovi su pretci gledali glavu srpske crkve, najveće i najljepše nemanjićke crkvene građevine, razorene carske zamke i dvorove.

Uoči jednog velikog praznika gledao sam taj svijet oko Svete Patrijaršije, iznad Peći, goloruk, zaplašen, arbanaškim zulumćarima poneki predstravljen. Na njima se jasno vidi da je molitva ne samo utjeha, nego i nada i program, kad čovjek nema druge utjehe i nade. Oni se mole za svoje spasenje, i to je upravo glavna sadržina molitve.

Mole se ne samo Bogu, već i Nemanjićima i caru Lazaru, zatim Srbiji i Crnoj Gori. Ta mi je slika često iskrsavala pred očima, kad sam gledao i slušao naše slobodoumne ljude, kako se oduševljavaju i uzrujavaju za nevolje i slobodu susjednh i tuđih naroda. To su nesumnjivo plemenita osjećanja, ali bi bilo bliže i prirodnije da misle i rade na olakšavanju beskrajne bijede ovog dijela svoga naroda, jer je njegovo ropstvo jedinsveno u Evropi…“

U produžetku ukratko opisujemo Cvijićev putovanje, počevši od Trebinja, preko Boke Kotorske i (stare) Crne Gore sve do Skadarskog jezera, gdje je obavio svoja naučna proučavanja. Kada se našao na teritoriji Trebinja, u društvu sa Jeftom Dedijerom (1880-1918), Borivojem Milojevićem (1885-1967) i Kolačekom (pratiocem), austrijske vojne vlasti su bile veoma nepovjerljive i preduzeli temeljite rigorizne mjere pretresa i provjeravanja.

Cvijiću je sa njegovim saradnicima bilo zabranjeno i onemogućeno da se bile gdje kreće iz unutrašnjeg dijela hotela. Jednostavno je bio ,,zatočen“ u gradskom hotelu, a tokom noći su ga čuvale jake vojničke straže pod punim naoružanjem. Nisu mu dali ni da normalno spava ili počine nego su se bučno i uz ,,zveket“ vršile smjene i time vojne vlasti pokazivali svu svoju arogantnost i neprijatljstvo. I o tome je ostao autentični tekst objavljen u Politici od 4. jula 1908. godine pod naslovom Varvari koji je složen na četiri novinska stupca, a u kome se iznose sledeće pojedinosti:

,,Najgore stvari desile su se u Trebinju. Čim je g. Cvijić sa dr. Jeftom Dedijerom, asistentom B. Milojevićem i pratiocem Kolačekom došao u hotel Naglić oko hotela je postavljena vojnička straža, zabranjeno im je izlaženje iz hotela, zatim nisu dali da sa ostalom publikom sjede pred hotelom. Cvijiću je rečeno da ima sam da snosi posledice ako bi se krenuli izvan hotela. Sa Kolačekom je došao generalštabni kapetan Stapanić i ovaj je svojeučno pretresao svaki džep Cvijića, čak je ispod jakne tražio artije. Cijelu hrpu bilježaka, artija, karata, knjiga, odnijeli su u mjesnu komandu, gdje su ih pregledali: pomenuta dva oficira, general Banani i okružni predstojnik. Pod prozorom sobe Cvijića je cijelu noć stajala straža, koja se uz veliku larmu i zveket smenjivala. Sutradan su vratili sve bilješke, karte i ostalo Cvijiću i saopštili da u njima nisu ništa drugo našli osim naučnih stvari. Vratili su notese Dedijeru i B. Milojeviću.“

Tokom daljih putovanja ka Crnoj Gori, preko Boke Kotorske, stalno su ga pratili austrijski špijuni. Prilikom prelaska crnogorske granice, iznad Kotora (kod Krsca), Cvijić je svojim austrijskim pratiocima kratko poručio da prenesu njihovim pretpostavljenim ,,duboko preziranje“ za nečuvenu hajku koju su njemu i članovima njegove ekspedicije tako surovo priredili. Prilikom prelaska na crnogorsku teritoriju, kod Njeguša, dočekan je sa izvanrednom toplinom, srdačnošću i gostoprimstvom.

Na crogorskoj teritoriji, tik uz granicu sa austrougarskom, Cvijića je pozdravio mlađi crnogorski oficir, visokog čina, koji ga je srdačno upitao: ,,Jeste li vi gospodin profesor Cvijić?“ Kada je on potvrdio, oficir je nastavio: ,,E pa, dobro došli u našu i Vašu Crnu Goru. Neka Vam je prosto!“ Cvijiću i njegovim pratiocima su zaiskrile suze u očima, a u srcu im se javila neobična toplina. Uz svu pažnju i predusretljivst, Cvijić je sa pratnjom odvezen na Cetinje.

Tu mu je priređen prijatan doček: ,,Kad sam stigao na Cetinje, ukazana mi je svaka pomoć od strane crnogorske vlade. Njegovo visočanstvo, knez, stavio mi je na raspolaganje jedan pegrolejski čamac, tako da sam mogao da preduzmem sondažu Skadarskog jezera.“ Iskoristio je boravak u crnogorskoj prestonici da posjeti Lovćen i na njemu kapelicu u kojoj je sahranjen veliki pjesnik, filozof, vladar i vladika Petar ІІ Petrović Njegoš (1813 – 1851).

Prilikom ispitivanja Skadarskog jezera Cvijić je imao još jednu neprijatnost, koja se mogla kobno završiti po njega i članove njegove pratnje. Za vrijeme mjerenja dubine Skadarskog jezera morao je, na pojedinim mjestima, da pređe na teritoriju susjedne Albanije. Kada je stigao do Hotskog blata, pripadnici albanskog plemena Kastrioti su otvorili vatru na Cvijića i članove njegove pratnje. Od strane nepovjerljivih Albanaca nije bilo opominjanja, meci su imali za cilj upravo da upucaju članove istraživačke ekspedicije i ljude iz pratnje, koje im je dodjelila crnogorska vlada i knjaz Nikola I Petrović (1841 – 1921). Ipak, Cvijić se nije uplašio niti je ustuknuo, nego je ,,pod krajnje nepovoljnim uslovima“ nastavio svoja istraživanja!

U toku 1913. godine Cvijić je preduzeo jednomjesečno (od sredine juna do sredine jula) putovanje po Prokletijama i okolnim planinama. Želio je da podrobnije prouči ovaj dio Balkanskog poluostrva, tim prije jer je bio takoreći izvan naučnog polja dotadašnjih istraživanja mnogih istaknutih proučavalaca tog područja. Glavno područje rada bilo je je ispitivanje ostataka ledenog doba na Prokletijama i stoga je bilo potrebno izvršiti opšti pregled svih djelove te surove i teško prohodne planine (kao što joj i samo ime kazuje).

Sa njim su u društvu bili Jirži Daneš, profesor Karlovog univerziteta u Pragu (koji je napisao veoma sadržajnu Cvijićevu biografiju), dr Viktor Dvorski, profesor istog univerziteta u Pragu, kao i članovi grupe njegovih neposrednih saradnika iz Beograda.

Cvijić je ispitivao najprije neka karakteristična mjesta, a potom čitavo područje planine Prokletija, sa njenim okolnim ograncima, pomno proučivši sve oblike ispoljavanja reljefa, uključujući čitavu geološku strukturu.

Cvijića je posebno interesovalo da li postoje još uvijek sačuvani vidljivi ostaci koji ukazuju na nekadašnje djelovanje lednika. Tada je, nesumnjivo, prvi put dokazao da su Prokletije i njoj susjedne takođe surove planine, koje se prostiru duž grničnog područja između Crne Gore, Metohije i Albanije, nekada bile prekrivene velikim lednicima.

Zapravo, tu su bili najveći i najizrazitijiu lednici koji su ostavili vidne tragove na reljef tog područja Balkanskog poluostrva. Naročito je bio velik Plavski lednik, čiji je valov naslijedila rijeka Lim. Taj lednik je, prema Cvijićevoj procjeni, bio dugačak 35 kilometara, a debeo i do 200 metara. Ovaj veliki lednik je zahvatao površinu od preko 250 kvadratnih kilometara. Rezultat ovog proučavanja Cvijić je obradio i objavio u posebnoj studiji pod naslovom Ledeno doba na Prokletijama i okolnim planinama (Glas Srpske kraljevske akademije XCI). Cvijić je od lokalnog stanovništva saznao i izvorno ime te planine (srpski Prokletije, a albanski Bješka Nauma ili Bješka o namun, što znači Prokleta planina). Zahvaljujući Cvijiću, naziv planine je prihvaćen od cjelokupne stručne i naučne javnosti.