Natalijina ramonda: Simbol primirja, stradanja i pobeda srpskog naroda i vaskrsnuća Srbije u I svetskom ratu

Natalijina ramonda (Ramonda nathaliae) je cvet koji se nosi kao zvaničan simbol primirja, učešća srpske vojske, stradanja i iskušenja kroz koje je prošao srpski narod tokom i posle Prvog svetskog rata i vaskrsnuća Srbije. Natalijina ramonda, poznata kao „cvet feniks“, postala je simbol srpskog stradanja u albanskoj golgoti tokom Prvog svetskog rata budući da ima osobinu da se, kada nastupi sušni period, pritaji i osuši, da bi sa ponovnim dolaskom kiše „vaskrsnula“ i ponovo ozelenela. Ponovno rađanje povezuje se sa činjenicom da je i Srbija uspela da „stane na noge“ nakon iscrpne borbe.

Natalijina ramonda (Ramonda nathaliae) pripada familiji Gesneriaceae koja, uglavnom, obuhvata biljne vrste rasprostranjene u tropskim i subtropskim oblastima.

Ramonde su relikti tercijara, vremena kada je klima u Evropi bila toplija i vlažnija. Za vreme ledenog doba one su našle skrovište u klisurama i kanjonima gde ih danas najčešće i nalazimo. Ove biljke, tzv. „živi fosili“ danas nepovoljne uticaje spoljašne sredine, u velikoj meri, preživljavaju zahvaljujući poikilohidričnosti, pa se još i nazivaju „biljke koje vaskrsavaju“. Naime, kada nastupe nepovoljni uslovi na staništu, kao što su nedostatak vlage, niske ili visoke temperature, dolazi do usporavanja fiziološke aktivnosti i biljka ulazi u tzv. anabiozu, fiziološko stanje u kome se njihov metabolizam usporava, a nadzemni organi dehidriraju. Nakon što se povoljni vlažni uslovi ponovo uspostave, biljka se postepeno oporavlja, uspostavlja normalnu fiziološku aktivnost i ozelenjava. Ovu jedinstvenu pojavu prvi je uočio botaničar Pavel Černjavski, koji je slučajno prosuo vodu po jednom herbarskom primerku R. nathaliae. Kada je sutradan otvorio herbarijum ugledao je zelenu biljku.

Natalijinu ramondu 1882. godine je u Jelašničkoj klisuri nadomak Niša otkrio poznati srpski lekar i botaničar, dr Sava Petrović. Dr Sava Petrović je bio dvorski lekar Kralja Milana Obrenovića, koji je u to vreme svoju funkciju obavljao iz Niša. Iako je, prvenstveno, želeo da novootkrivenoj vrsti da ime niška ramonda, odlučuje da u čast Kraljice Natalije vrsti da ime Natalijina ramonda. Natalijina ramonda je treća i poslednja otkrivena vrsta iz roda ramondi, posle srpske ramonde otkrivene na Rtnju od strane Josifa Pančića i Ramonda myconi, koja je endemit Pirinejskog poluostrva.

Natalijina ramonda, osim u Srbiji, raste i u Makedoniji, severnoj Grčkoj.

U Srbiji, pored Natalijine ramonde, zastupljena je i srpska ramonda (R. serbica). Srpska i Natalijina ramonda, obično, rastu odvojeno, međutim, postoji i jedna zona gde se njihovi areali susreću. To su dva lokaliteta u JI Srbiji – Oblik u Sićevačkoj klisuri i Radovanski Kamen u Jelašničkoj klisuri. Sličnosti među ramondama su velike, pa tako srpsku i Natalijinu ramodu razlikujemo po tome što su krunični listići kod Natalijine ramonde preklopljeni, a kod srpske nisu; listovi Natalijine ramonde su pravilno nazubljeni, a kod srpske nepravilno i izraženije nazubljeni; cvet Natalijine ramonde je tamno ljubičaste boje, a cvet srpske ramonde svetlo ljubičast.

Natalijina ramonda je endemo-reliktna vrsta, u Srbiji zaštićena Zakonom kao strogo zaštićena vrsta, što znači da je njeno sakupljanje i narušavanje staništa strogo zabranjeno i kažnjivo.

Ono što ugrožava opstanak ove vrste je, najpre, narušavanje povoljnih uslova na staništu usled mikroklimatskih promena, infrastrukturna urbanizacija, izgradnja brana u klisurama i kanjonima, kao i sakupljanje jedinki u hortikulturne svrhe.

Zavod za zaštitu prirode radi na očuvanju vrste, pa su područja na kojima ona raste proglašena za zaštićena područja – PP Sićevačka klisura, SRP Jelašnička klisura, SRP Suva planina, NP Šar planina.