Nastanak štampe i novinarstva sjevernih Srba

Piše: Dušan Kovačev

Strpljivi i uporni, sjeverni Srbi su u svojoj domovini, uprkos snažnom otporu prije svega njemačkih luterana, uspjeli da stvore svoje novinarstvo.

Jakub Ksaver Tician je štampao „Gramatiku gornjolužičkog jezika“ 1679. godine, daleko od srpske domovine, u Pragu. Srpski jezik je zvao „vendskim“. Bila je to prva gramatika lužičkih Srba koja je opstala do danas.

Na sramotu njemačkih luteranskih junkera koji su činili sve da zatru srpsku književnost i jezik tokom XVII i početkom XVIII vijeka, Jakub Ksaver Tician je bio rimokatolik i to jezuit. Šta više, učestvovao je u ratu protiv Osmanlija i poginuo pod Beogradom 1693. godine boreći se za oslobođenje južne Srbije, naše otadžbine. Ticianova gramatika je postala osnov razvoja kasnijeg srpskog gornjelužičkog književnog narječja, a rimokatolici od tog doba polako i sve sigurnije zauzimaju značajniju ulogu u razvoju književnosti i kulture lužičkih Srba.

Prvu srpsku tipografiju je osnovao tek 1721. g. Jan Bogumil Fabricius u gradu Hoćebužu (Cottbus) i uprkos pruskoj zabrani uspijevao da štampa knjige na srpskom jeziku.

Iste 1721. godine je u Budišinu Jurij Gavštin Svetolik izdao prvi poznati nam latinsko-srpski rječnik, a 1728. godine je izdata Biblija na gornjolužičkom narječju.

Jan Bogumil Rihtar je 1730. g. izdao knjigu koja je sadržala etnografsku građu o Gornjoj Lužici, doduše na njemačkom jeziku.

Tek 1728. g. je otvorena „Lužička seminarija“ (zvana je i „Srpska seminarija“, ali to je bio samo kolokvijalni, nikad zvanični naziv), prva škola među Srbima koja je radila do 1922. g.

Ta škola nikada nije imala suštinski značaj za obrazovanje lužičkih Srba, već je tu ulogu ipak imala jedna Gimnazija u Pragu, „Lužička seminarija“ van domovine u kojoj se obrazovala većina srpskih pisaca i pjesnika od početka XIX vijeka. Ta činjenica pokazuje činjenicu da sjeverni Srbi u svojoj domovini nisu mogli da se obrazuju u svom vlastitom duhu i kulturi pod vlašću njemačkih luterana, u uslovima dominacije njihovih vrijednosti.

Tokom Sedmogodišnjeg rata (1756—1763) Saksonija je ratovala protiv Pruske, pa su mobilisani Srbi uvaljeni u novu nevolju, jer su ratovali jedni protiv drugih u dvije neprijateljske vojske. Lužica je u ovom ratu užasno stradala.

U teško doba progona i obespravljenosti Srba, veliku pomoć im je tokom XVIII vijeka, pružao narodni čovjekoljubac i advokat iz Saksonije, Srbin Jan Mihal Budar.

Srpsko propovjedničko društvo

Što se tiče srpskih luterana, na univerzitetu u Lipsiku su osnovali Srpsko propovjedničko društvo (SPD). Njegov prvi predsednik Jan Kžesčan Avgust Kocor, zatim prevodilac Jan Vencelj, Jan Rinč i lingvista Jan Zalomon Frencel (sin Salomona Boguhvala Frencela) izdali su na Univerzitetu u Lipsiku „Lipske novine i obaveštenja“ (Lipske nowizny a wšitkizny).

Bile su to prve srpske novine i izašle su 1766. godine u dva broja. Matica srpska u Budišinu čuvala je pažljivo ove najstarije dragulje srpske publicistike, ali su oni nestali u vihoru Drugog svjetskog rata.

Član SPD je bio i Jurij Mjenj, koji je štampao svoje propovijedi, poeziju i prozu na srpskom jeziku. Bio je osnivač pjesničkog kružooka u SPD. Njegov sin je bio ranije pominjani srpski pjesnik Rudolf Mjenj.

Godine 1790. je društvo u Lajpcigu izdalo prvi redovan mjesečni časopis na srpskom jeziku: Mjesečnik za pouku i utjehu (Mesačne pismo k rozwučenju a wokřewjenju) na inicijativu studenata Jana Avgusta Janka i Karla Boguslava Šeraha.

SPD je do kraja XVIII vijeka postalo toliko ugledno da su i njemački luterani iz Lužice postajali njegovi članovi. Njemci su u to doba često Srbe prikazivali kao ubogi i nepismeni narod kojeg treba iskorijeniti. Upravo je takvim Njemcima zasmetalo srpsko ime u naslovu društva čim su se odomaćili u njemu. Pokazalo se da njemački luterani učlanjeni u SPD nisu bili iskreni prijatelji Srba.

Njemački članovi društva su 1809. godine naprosto izbacili iz naziva SPD riječ srpsko i nazvali ga „Lužičko propovjedničko društvo“ (LPD).Time je njemačko luteranstvo prema Srbima pokazalo novi način svog neprijateljskog rada. Umjesto ogoljenog nasilja, upotrijebili su podmuklost i prevaru. Ova dva načina rada protiv Srba će od tada naizmenično mijenjati, uvijek u istom cilju – zatiranju Srba, njihovog jezika, pismenosti, kulture, istorije i imena.

Ipak, Srbi nisu ostali malodušni. Dabit Boguver Glovan je objavljivao na srpskom jeziku propovedi i crvkene pjesme.

Nastanak redovne publicistike sjevernih Srba

Jan Boguhval Dejak je 1809-1812. g) je izdavao novine Srpski razgovor i kurir (Serbski powědar a kurěr) u kojima se javno suprotstavio germanizaciji Srba.

Handrij Ljubenski i Bedrih Adolf Klin su unutar LPD osnovali sopstveno odjeljenje pod nazivom „Sorabija“ koje je srpskoj kulturi dalo pisce i pjesnike Handrija Zajlera i Henriha Avgusta Krigara. Njih dvojica su od 1826. do 1828. izdavali magazin Srpske novine (Serbska nowina). Zatim je značaj LPD opadao sve do potpunog iščezavanja društva 70-tih godina XIX vijeka, ali su u njemu ipak stasali velikani srpske kulture kao što su Jurij Brosk, Arnošt Muka i Viktor Šulce.

Jan Šindlljar je 1813. godine izdao „Mali njemačko-vendsko-poljsko-ruski rječnik“. Iz takvog naslova je jasno kako je Šindljar očekivao da će pominjanje imena Vendi izazvati manje podozrenja od pominjanja imena Srbi.

Povremeno su štampani časopisi na srpskom jeziku. Jan Petr Jordan je 1842. g. izdavao Jutarnje novine (Jutrnička).

Handrij Zajler je u isto vreme pokrenuo nedeljno izdanje Tiždenska novina (Tydźenska Nowina) koje su izlazile redovno sve dok ih nije zabranio nacistički režim 1937. godine.

Izvor: Rasen