Na današnji dan počeli studentski protesti 1968. godine

Na današnji dan, 3. maja 1968. godine u Parizu su se žestoko sukobili studenti i policija, što je označilo početak jednomjesečnih demonstracija koje su zahvatile još neke evropske zemlje, uključujući i Jugoslaviju.

Protesti u bivšoj Jugoslaviji predstavljaju jedan specifičan slučaj, prije svega jer je ona poslije raskida sa staljinizmom 1948. godine bila neka vrsta hibrida između Istoka i Zapada. Ova karakteristika je lako uočljiva ukoliko se pogleda studentski pokret 1968. godine. Protesti su istovremeno u sebi nosili elemente iz socijalističkog bloka (prije svega Poljske), kapitalističkog Zapada, i u određenoj mjeri, i elemente iz postkolonijalnih zemalja Trećeg svijeta. Jedan od glavnih zahtjeva štrajkača na Beogradskom univerzitetu, ali i na protestima u Zagrebu, Ljubljani i Sarajevu jeste demokratizacija društva. Zahtjevi studenata su prozilazili iz tzv. humanističkog marksizma i teorije nove ljevice, jer su naglašavali slobodu subjekta u društvu i u istorijskom procesu. Sloboda individue i odnosi između subjetka i kolektiva tj. čovjeka i društva, bila su i glavni izvor kulturne produkcije (glavna tema tzv. Crnog talasa).

Zahtjevi za većom slobodom nijesu podrazumijevali zapadni model slobode i višepartijske demokratije. Zahtjevi su načelno bili prokomunistički i prosocijalistički. To najbolje oslikavaju parole štrajkača: „Mi smo za društveno samoupravljanje od dna do vrha”, „Dolje korupcija“, „Svima jednake uslove za školovanje“, „Dolje crvena buržoazija”, „Mi smo sinovi radnog naroda” itd. Iz ovoga se može zaključiti da studenti nijesu negirali socijalizam, nego strukturu moći u njemu, odnosno protivili su se realitetu u kom se našao socijalizam. Mogu se uočiti dva elementa: sa jedne strane afirmaciju prava individue, i sa druge, afirmaciju ideja socijalne pravde i samoupravnog socijalizma (hibridni spoj elemenata kapitalizma i realnog socijalizma, ali i njihove kritike).

Politički i istorijski kontekst u Jugoslaviji u periodu prije i poslije 1968. godine značajan je za razumijevanje ovog pokreta, za njegov nastanak i posledice koje je izvojevao:

Godine 1964. započeta je društvena reforma od strane Komunističke partije, koja je bila pokušaj intenziviranja tržišnih mehanizama i uključivanje u svjetsko tržište, radi povećanja produktivnosti rada. Posledice reforme bile su razočaravajuće (nezaposlenost, povećanje radne migracije u Zapadnu Evropu, povećanje socijalnih nejedankosti itd). Protagonisti reforme bili su tzv. liberali u Partiji, koji su se sukobljavali sa tzv. konzervativcima. Godine 1966. (poslije smjene i isključenja iz Partije Aleksandra Rankovića), liberali su počeli da dominiraju. Započet je proces kontrolisane liberalizacije medija, reogranizacije Partije itd. Ovo je vodilo do sve većih konflikata između uticajnih aktera u Partiji. Kroz proces reorganizacije SKJ dolazi do značajne federalizacije državne i partijske strukture. Prvi put se tada javlja, poslije 1945. godine „nacionalno pitanje” i nacionalizam.

Značaj studentskih protesta 1968. godine se različito prikazuje danas. Teze o doprinosu političkom i društvenom životu u bivšoj Jugoslaviji sadrže najmanje tri nivoa:

Protesti 1968. godine izazvali su veliki strah u političkom rukovodstvu Partije, koji je prije svega nastao zbog činjenice da bi pokret mogao da dovede politički monopol u pitanje. Namjera rukovodstva je bila da spriječi pokret po svaku cijenu (ako se radnici udruže sa studentima i izađu na ulicu, plan je bio da se izvodi vojska). Međitim, napravljen je iskorak, vrh SKJ je odlučio da smiri studente sa populističkim obećanjima da će se svi problemi rješavati, a istovremeno je počela faza sve veće represije i autoritarizma.

Drugi značaj jeste da su protesti pokazali da Jugoslavija nije društvo bez konflikta, već da postoje grupacije koje su kritički tematizovale socijalne, kulturne i druge sukobe u društvu.

Treći značaj jeste sam politički program studentskog pokreta, koji je kritički afirmisao idejnu osnovu za stvaranje socijalističke i federativne Jugoslavije.

Tačne posledice studentskih demonstacija 1968. godine na političku situaciju u Jugoslaviji u osnovi je veoma kompleksno odrediti, možda i nemoguće jer je riječ o vrlo hetereogenom sastavu učesnika, a sami zahtjevi su bili veoma idejno difuzni, od ultralijevih ideja, do liberalno-demokratskih težnji. Mnogi od učesnika postali su lideri velikih stranaka i organizacija (kako desničarskih, tako i liberalnih). Teza o šezdesetosmoj kao istorijskoj prekretnici ima utemeljenja na staklenim nogama, posmatrano u kontekstu političkih i socijalnih procesa koji su uslijedili.

Priredio: Miomir Đurišić

Izvor: Mitropolija