Mi znamo ko smo: Pozdravljamo Vladinu odluku o popisu stanovništva, ali iskazujemo i dobronamjerne sugestije i primjedbe

Rekaciju NVO „Mi znamo ko smo” na Predlog Zakona o popisu stanovništva u Crnoj Gori, prenosimo integralno:

NVO MZKS pozdravlja odluku 42. Vlade Crne Gore da u proceduru Skupštine naše zemlje stavi Predlog Zakona o popisu stanovništva, domaćinstva i stanova. Međutim, kako usvajanje i sprovođenje ovog zakona predstavlja jedan od programskih ciljeva naše organizacije, ovim putem, sa željom da na najbolji mogući način doprinesemo zaštiti vitalnih interesa srpskog naroda u Crnoj Gori, iskazujemo sljedeće dobronamjerne sugestije i primjedbe.

Našu organizaciju prvenstveno raduje činjenica da su se u st. 1, čl. 9 predloga Zakona, u okviru ličnih podataka koji bi se uzimali od ispitanika, našli i podaci o njihovoj nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti i vjeri. Ipak, želimo da skrenemo pažnju na nužnost preciznije i pedantnije jezičke formulacije kada je ova norma u pitanju. Naime, u citiranom članu stoji: „prikupiće se podaci o: (…) nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti, vjeri…”. Ista jezička struktura se ponavlja i u st. 2 navedenog člana: „ako lice ne želi da se izjasni o nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti…”. Smatramo važnim, i korisnim, da se navedeni jezički iskaz koriguje tako što bi se, uklanjanjem zapete, postigao sljedeći oblik: „prikupljaće se podaci o: (…) nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti”, ili tako što bi se navedeni normativni zahtjev formulisao na sljedeći način: „prikupljaće se podaci o: (…) nacionalnoj (etničkoj) pripadnosti” odnosno „narodnoj (etničkoj) pripadnosti”. Opravdanje navedenoj primjedbi nalazimo u činjenici da predložena formulacija ostavlja prostor različitim tumačenjima, među kojima su ona koja podrazumijevaju da se prikupljaju posebno podaci o nacionalnoj, a posebno o etničkoj pripadnosti. Ukoliko zakonodavac i državni organi prihvate takvu praksu, ovo bi moglo da izazove zabunu kod ispitanika. Naime, navedeni član Zakona već predviđa da će se od ispitanika, nezavisno od pitanja o njihovoj nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti, prikupljati i podaci o njihovom državljanstvu. Smatramo da su ti podaci dovoljni da propišu strukturu stanovništva Crne Gore u smislu njegove pripadnosti političkoj naciji (podanstvo državi).

S druge strane, pitanje o njihovoj nacionalnosti u smislu pripadnosti narodu ili etniji mora biti definisano na način koji ne ostavlja prostor zabuni. Uporedno evropsko zakonodavstvo ne poznaje jedinstvenu praksu prilikom definisanja pojmova kao što su „nacija”, „narod”, „etnicitet”, „rasa” ili „porijeklo„…”. Svaka država te pojmove razumije i definiše na različiti način, u skladu sa specifičnim istorijskim i društenim prilikama. Stoga ne postoji razlog da i naš zakonodavac tako ne postupi, pa da pitanje o narodnoj pripadnosti definiše na način koji ne bi izazivao dvosmislenosti i nepotrebne zabune. Vjerujemo da bi najintuitivnija formulacija tog pitanja bila prosto: „Šta ste po narodnosti?”, čime bi se ovo pitanje nedvosmisleno razlikovalo od pitanja „Čiji ste državljanin?”.

Takođe, pored ove, željeli bismo da skrenemo pažnju na još jednu nejasnoću iz teksta predloženog zakona, koja, čini nam se, može izazvati još više nedoumica među popisivanim građanima. Riječ je o popisnom podatku iz čl. 9, st 1 Predloga Zakona koji se odnosi na „jezik kojim lice uobičajeno govori”, koji će se prikupljati pored podataka o maternjem jeziku i stranim jezicima kojim se popisano lice služi. Na početku treba istaći da je kategorija „jezika kojim lice uobičajeno govori” apsolutna i, po našem mišljenju, novina za koju teško da može biti smislenog opravdanja u okviru crnogorskog popisnog zakonodavstva. Naime, ovaj podatak nije bio predviđen za popisivanje na prethodnom popisu iz 2011. godine, a nije prisutan ni u zakonskim rešenjima koji se odnose na prošlogodišnje, odnosno ovogodišnje popise stanovništva u zemljama regiona (Republici Srbiji ili Republici Hrvatskoj). Istovremeno, pored neutemeljenosti u ranijoj i uporednoj popisnoj praksi, ova popisna kategorija ozbiljno je dubiozna i spram statističke relevantnosti, ali i spram unutrašnjeg i međunarodnog pravnog okvira. Naime, kategorija jezika kojim lice uobičajeno govori nepoznanica je kada su u pitanju Ustav i relevantni zakoni. Ustav Crne Gore tako u čl. 13 poznaje kategorije službenog, odnosno jezika koji su u službenoj upotrebi, dok u čl. 79 koji normira posebna manjinska prava pripadnika nacionalnih manjina, Ustav govori o pravu pripadnika nacionalnih manjina na upotrebu svog (dakle manjinskog ) jezika i pisma u privatnoj, javnoj i službenoj upotrebi. Zakon o manjinskim pravima i slobodama takođe ne poznaje kategoriju jezika kojim se uobičajeno govori, ali za uvođenje u službenu upotrebu manjinskog jezika u određenu jedinicu lokalne samouprave izričito navodi, u članu 11, značaj rezultata posljednja dva popisa stanovništva. Razumije se, jezik koji pripadnici nacionalnih manjina podrazumijevaju kao svoj, u smislu čl. 79 Ustava jeste jezik koji oni smatraju svojim maternjim.

Iako pojam maternjeg jezika u sociolingvistici, pa tim prije i u pravu, nije jednoznačan, te postoje četiri dominantna teorijska određenja maternjeg jezika (jezik koji je lice prvo naučilo, jezik koji lice najbolje zna, jezik koji lice najčešće koristi, te naposljetku, jezik sa kojim se lice što interno, što eksterno identifikuje), Metodološka uputstva međunarodnih, odnosno preporuka UN za sprovođenje popisa, kako iz 2010. tako i iz 2020. godine stoje na stanovištu da se pod maternjim jezikom ima podrazumijevati onaj jezik kojim je lice progovorilo u najranijem djetinjstvu. Štaviše, Međunarodne preporuke UN za sprovođenje popisa iz 2020. godine navode da se pored podatka o znanju stranih jezika, mogu prikupljati i podaci o jeziku od značaja za kulturni identitet, a među njima navode podatke o maternjem jeziku shvaćenom na opisan način, podatke o glavnom jeziku shvaćenom kao jezik kojim se lice najbolje služi, te podatke o uobičajenom jeziku, odnosno jeziku koje lice najčešće koristi kod kuće ili na poslu, a što je upravo i ova novouvedena kategorija u Predlogu zakona o popisu. Ipak, istim preporukama savjetovano je da države članice kombinuju popisne kategorije na način kojim bi u popisni obrazac bili uključeni podaci o stranim jezicima i jedna jezička kategorija od značaja za kulturni identitet, a da u svakom slučaju izabrane kategorije i koncepti vezani za jezik moraju biti adekvatno objašnjeni u dokumentaciji koja se odnosi na popis stanovništva. Dakle, Vlada Crne Gore pomenutu preporuku UN u pogledu popisa stanovništva nije ispoštovala ne samo time što je uvela dvije kategorije koje se odnose na kulturni identitet (maternji i jezik koji lice uobičajeno govori) nego i zato što ove kategorije u obrazloženju uz Predlog zakona nije adekvatno, odnosno nije uopšte, objasnila, a što je, imajući u vidu da je riječ o uvođenju među popisne kategorije po prvi put, tim prije bila dužna da učini u pogledu jezika kojim se uobičajeno govori.

Imajući u vidu da je kategorija jezika kojim se uobičajeno govori u potpunosti nepoznata, pa i nekompatibilna sa tekstom i logikom drugih relevantnih međunarodnih dokumenata koje je Crna Gora ratifikovala, poput Okvirne konvencije Savjeta Evrope za zaštitu nacionalnih manjina ili Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima, ali i da je ova popisna kategorija, na osnovu aktuelnog zakonskog okvira, i statistički izlišna s punim se pravom može postaviti pitanje razloga njenog uvođenja i o(p)stanka u zakonskom tekstu koji se odnosi na predstojeći popis stanovništva. Inicijativa srpskog naroda Crne Gore „Mi znamo ko smo” razlog za zabrinutost u pogledu ovog dijela odredbe čl. 9 st.1 Predloga Zakona o popisu stanovništva tim prije vidi u sljedećim okolnostima:

nesporno je da je popis stanovništva bio jedan od ključnih zahtjeva demokratske većine, a koji je Vlada Crne Gore, čiji je Predsjednik nerijetko posezao upravo za litijskom legitimacijom, predugo i bezrazložno odugovlačila da ispuni. Razlog za ovakvo željno iščekivanje Popisa stanovništva treba tražiti u činjenici ozbiljnih prigovora na način i rezultate prethodnog popisa iz 2011. godine. Međutim, uprkos, iz srpskog ugla, ozbiljnim prigovorima na sprovođenje prethodnog popisa, prema njegovim rezultatima jedna od rijetkih sigurnih popisnih većina u Crnoj Gori, kao zemlji bez nacionalne većine, jeste ona koja se odnosi na maternji jezik: apsolutna većina stanovnika Crne Gore govori srpskim jezikom i smatra ga svojim maternjim. Ipak, rezultati prethodnog popisa ukazali su i na evidentnu diskrepanciju između brojnosti pripadnika srpskog naroda i govornika srpskog jezika, kroz prisutnost određenog broja građana koji se, iako govornici srpskog jezika, u nacionalnom smislu izjašnjavaju kao Crnogorci. U ovoj diskrepanciji može ležati potencijalna zloupotreba popisne kategorije jezika kojim se uobičajeno govori, a za šta se ipak nadamo da nije bila namjera Vlade Crne Gore kao podnosioca Predloga. Naime, uz institucionalno pospešivanje tzv. „dualnog identiteta” i nedovoljno razjašnjenje, pa i manipulacije popisivača na terenu, kategorija jezika kojim se uobičajeno govori može biti kukavičje jaje, odnosno instrument smanjenja broja građana kojim je srpski maternji jezik. Ovako perfidan efekat može biti postignut kroz insistiranje da je sadašnjim govornicima srpskog jezika iz reda osoba koje se nacionalno izjašnjavaju kao Crnogorci, srpski zapravo „uobičajeni”, a „maternji jezik, zapravo, crnogorski”. Na ovaj način bi dakle broj govornika srpskog jezika na popisu mogao biti osjetno smanjen, a što bi imalo i značajne pravne posljedice, budući da, ponovimo još jednom, jedina pravno relevantna popisna kategorija za uživanje jezičkih prava jeste maternji, nikako i jezik koji lice uobičajeno govori. Ukoliko se ova rezerva ipak pokaže tačnom, to bi mogao biti najsnažniji institucionalni udar na srpski jezik u Crnoj Gori od njegovog svođenja na rang jezika u službenoj upotrebi diskriminatornim Ustavom iz 2007. godine. Stoga NVO „Mi znamo ko smo” snažno apeluje najprije na Vladu Crne Gore da pred građane izađe, u skladu sa međunarodnim preporukama ali i legitimnim očekivanjima litijske javnosti, sa podrobnim objašnjenjem i razlozima koji su je opredijelili za uvođenje ove novine u popisno zakonodavstvo, a ukoliko razlozi i objašnjenja ne budu dovoljno ubjedljivi, da poslanici parlamentarne većine amandmanskim djelovanjem, prije što skorijeg usvajanja Zakona o popisu stanovništva, uklone ovo „kukavičje jaje” potencijalno upereno protiv srpskog jezika u Crnoj Gori.

Mi znamo ko smo,

Podgorica