Markuš: Sudska Golgota knjaza Mihaila Petrovića Njegoša u odbrani Lovćenske Svetinje

Riječ Jovana Markuša na Okruglom stolu “50 godina od razaranja Njegoševe kapele na Lovćenu, Podgorica, 27. jula 2022. godine)

Navršava se 50 godina od razaranja crkve Svetog Petra Cetinjskog i Njegoševog groba na Lovćenu, ali do sada za javnost je ostalo potpuno nepoznato da je sudski spor sa državnim vlastima, pored Mitropolije crnogorsko – primorske, vodio i knjaz Mihailo kao legitimni potomak svetorodne loze Petrović Njegoš.

Državne institucije i danas drže sakrivenu od očiju javnosti dokumentaciju o ovom sudskom procesu. U ovo smo se lično uvjerili prije izvjesnog vremena kada nam je od strane odgovornih u Državnom arhivu Crne Gore, protivzakonito i bez ikakvog obrazloženja, uskraćen uvid u cjelokupnu sudsku dokumentaciju koja nijednim postojećim zakonom nije proglašena državnom tajnom.

Ali narodna izreka:,, Zaklela se zemlja raju da se tajne sve doznaju“ i ovoga se puta obistinila. Zahvaljujući Đorđiju R. Petroviću Njegošu sa Cetinja, koji je kao bliski rođak knjaza Mihaila bio u toku sa sudskim procesom, saznali smo da su zastupnici bili poznati jugoslovenski advokati iz Beograda:Andrija I. Popović, sa Njeguša, i dr Savo Strugar, sa Ceklina. Dobročinstvom advokata, braće Slobodana i Branimira, sinova Andrije I. Popovića, koji su nam bezrezervno stavili na raspolaganje obimnu sudsku dokumentaciju o cijelom procesu, u prilici smo da u najkraćim crtama upoznamo javnost sa tokom režiranog sudskog procesa od vrha komunističke vlasti.

U pripremnom podnesku tužioca knjaza Mihaila Petrovića Njegoša od 28. 10. 1971. godine navodi se kao nesporno sledeće:

,,Nikada i ni u kakvom obliku Vlada Republike Crne Gore, nije donijela, tokom 1952 godine, a niti kasnije, nikakvu odluku o tome, da se mjesto Njegoševe Crkve – Kapele na Jezerskom vrhu Lovćena, podiže Meštrovićev mauzolej Njegošu, pošto je notorno, a i tuženi priznaju, nema nikakvog pisanog traga, niti su tuženi odgovarajuću pismenu odluku o tome sudu prikazali. Usmeni razgovor 1952 godine ondašnjeg predsjednika vlade Blaža Jovanovića sa Ivanom Meštrovićem, ne mogu predstavljati nikakvu odluku, koja bi mogla ma kakve pravne posljedice.

Međutim, tužena strana priznaje i čak ističe, da su se sve radnje i svi poduhvati, dogovori, kombinacije, planovi i uzajamne obaveze ,, rušitelja“ Njegoševe Crkve i Njegoševog Groba na Lovćenu obavljali u svemu na osnovu te nepostojeće ,, odluke“ iz 1952 godine.

Nezavisno od te izmišljene i neistinito prikazane odluke iz 1952 godine, čak i da je postojala, ona je poništena faktički odlukom i pravno valjanom odlukom nadležnog organa Br. 04-770/1 od 7 jula 1961 godine, pošto su tom odlukom Njegoševa Crkva i Njegošev Grob na Lovćenu proglašeni za istorijsko – kulturni spomenik i STAVLJEN POD ZAŠTITOM DRŽAVE“

Knjaz Mihailo dalje navodi : ,, da nema primjera u svijetu da se zavjet i amanet narodnih velikana, kakav je genijalni Njegoš, od potomaka ne poštuje i brani od svakog napada i uništenja“, kao i da je ,,SFR Jugoslavija potpisala međunarodni ugovor i obavezala se da će na svojoj teritoriji čuvati i štititi od propadanja i rušenja sve kulturno – istorijske spomenike i iste staviti pod zaštitu države“

Na kraju tužbe knjaz Mihailo predlaže da Sud pribavi izvještaj Komisije o reorganizaciji muzeja na Cetinju od 5 aprila 1966 godine: ,, koji su izvještaj potpisalo svih 11 članova i jednoglasno predložili da se Meštrovićev mauzolej Njegošu postavi na Cetinju, a ne na Lovćen“

U pripremnom podnesku od 22.juna 1972. godine tužene strane, tj. državnih organa koje je zastupao Đorđe Durutović, zamjenik Javnog pravobranioca SR Crne Gore, umjesto odgovora na pravno nesporne činjenice, konstatujući da ,, Pošto tužbu zastupaju vrlo iskusni pravni stručnjaci“ pokušava da pronikne u navodno skriveni cilj tužbe knjaza Mihaila i piše sledeće:,, Pravi cilj tužbe je, izgleda, svojevrsna demonstracija protiv izgradnje Njegoševog mauzoleja, pa i to samo formalno u ime tužioca, a stvarno za tuđ račun“. Na kraju Durutović, poput policijsko isljednika, pokušava da tužbu knjaza Mihaila pretvori u međunarodnu zavjeru i zaključuje:,, Mi smo uvjereni da je tužilac dospio u takvu nezavidnu situaciju samo zbog dezinformacije neprijateljskih krugova u inostranstvu, jer živi daleko od Crne Gore“

Ubrzo poslije ovakvog odgovora Javnog pravobranilaštva SR Crne Gore, ne sačekavši čak ni ishod sudskih sporova kod prvostepenih koje su vodili Mitropolija crnogorsko –primorska i knjaz Mihailo Petrović Njegoš, u julu 1972. godne komunističke vlasi su angažujući zatvorenike iz Spuža razorile crkvu Svetog Petra Cetinjskog i Njegošev grob na Lovćenu.

Godinu dana poslije vandalskog čina, dok traju radovi na obezglavljenom Lovćenu, 12. juna 1973. godine knjaz Mihailo zahtijeva da se okonča prvostepeni sudski postupak, započet dvije godine ranije. Da bi se ,, kupilo vrijeme“ i nastavila ,, divlja gradnja“ u odgovoru tuženih od 25. jula 1973.godine pojavljuje se novi,, argument“ da navodno knjaz Mihailo kao tužilac nema aktivnu legitimaciju u sudskom procesu. Drugačije rečeno da knjaz Mihailo kao legitimni potomak svetorodne loze Petrović Njegoš nije ovlašćen da vodi parnicu radi zaštite Njegoševog groba na Lovćenu, odnosno da je započeta parnica nedopuštena. Za okončanje ove sudske farse knjaz Mihailo je morao priložiti obimnu literaturu o genealogiji svoje vladalačke kuće Petrović Njegoš, uz koju je naveo da je apsolutna većina Petrovića Njegoša saglasna sa pokretanjem i vođenjem sudskog postupka kojim se želi: ,, odbraniti od rušenja u uništenja crkve Sv. Petra i groba vladike Rada na Lovćenu“

Prošla je i treća godina od podnošenja tužbe a ishod presude koja je već bila donijeta i držana u tajnosti nije bio poznat knjazu Mihailu. Punomoćnik knjaza Mihaila advokat Andrija I. Popović bio je prinuđen da se obrati za pomoć predsjedniku Okružnog suda, radi intervencije kod nadležnog vijeća suda, da se bez daljeg odlaganja dostavi strankama presuda u predmetu P-465/71 po kome je glavna rasprava zaključena dana 29.10. 1973 godine. U molbi koja je poslata 29. juna 1974. godine piše, između ostalog, sledeće:

,,Pišem Vam kao punomoćnik Knjaza Mihajla Petrovića – Njegoša, u čije sam ime podneo Okružnom sudu – Titograd,tužbu RADI ZAŠTITE CRKVE I GROBA NJEGOŠEVOG NA LOVĆENU OD RUŠENJA,PREMEŠTANJA I UNIŠTENJA. Ova tužba je U sudu primljenja 12 aprila 1971 godine /dakle pre tri godine/i zavedena pod P-br.465/1,a u ime tužioca knj.M.Petrovića-Njegoša potpisana od mene i Dr.S.Strugara,kao punomoćnika tužioca. Poslednja glavna rasprava u ovom predmetu održana ,je 29.oktobra 1973 godine,kada je Sud doneo rešenje o zaključenju glavne rasprave i naložio tužilačkoj stranci,da uplati zakonsku taksu za presudu u roku od 15 dana,posle čega će presuda strankama biti pismeno dostavljena. — Taksu sam ja Andrija Popović,adv.sudu dostavio poštanskom uputnicom iz Beograda u iznosu od N.Dinara 227,oo u korist računa Okružnog suda br. 201-840-31135/017 dana 5-og novembra 1973 god., te o tome i posebkim aktom izvestio Sud,kome je aktu prilepljena i prizna-nica o uplati takse,kako je Sud i tražio.

Na taj način bile su obavljene ove radnje koje je sud zahtevao od tužilačke strane,pa smo mi s pravom očekivali da će nam Sud odnosnu presudu dostaviti bar do kraja 1973 godine. A,kada istu nismo dobili ni do polovine januara 1974 godine,onda je tužilačka strana preko punomoćnika A.Popovića pisala sudu dana 20.1.1974 godine i MOLIO OKRUŽNI SUD, da mi dotičnu presudu čim prije dostavi, kako bih mogao odgovoriti svojoj zastupničkoj dužnosti i svojoj savesti prema vlastodavcu,i prema pravosuđu,kao saradnik suda i poštovalac zakona.

Osim toga nekoliko puta je Dr.S.Otrugar,usmeno molio Sud da nam presudu dostavi,pa je svaki put dobio obećanje /usmeno/,ali od presude “ni traga ni glasa”. Naše pisane urgencije i lične molbe,ostale su sve zajedno bez ikakvog rezultata i prosto ,,glas vapijućih”,a mi nismo naučili da sa nama sudovi naši tako postupaju. — To jedna žalosna istina,ali je zaista istina.!!

Od dana zaključenja glavne rasprave i rešenja suda da će nam se presuda dostaviti u zakonom roku, PROŠLO JE VIŠE OD POLOVINU GODINE /skoro sada osam meseci/, a presude još nemamo. Očigledno, Okružni sud u Titogradu,u ovom delu svoga poslovanja NIJE POSTUPAO PO ZAKONU / čl.324 i čl.326 Gr.P.P./,a niti se ovoliko odugovlačenje u ovoj stvari može pravdati ma kakvim razlozima, pa se stoga i OBRAĆAMO PREDSJEDNIKU SUDA I MOLIMO NJEGA DA INTERVENIŠE I NA KRAJU NAREDI, DA NAM SE OTPRAVAK PRESUDE U OVOM PREDMETU DOSTAVI NA UREDAN I ZAKONIT NAČIN.“

Prošla je još godina dana, četvrta od početka ove sudske farse, Meštrovićev mauzolej je uz veliku pompu svečano otvoren 28. jula 1974. godine, ali tajno čuvana prvostepena sudska presuda ni tada nije dostavljena knjazu Mihailu.

Konačno, prvostepena presuda Okružnog suda u Titogradu od 29. oktobra 1973. knjazu Mihailu je sa ,, zakašnjenjem“ od 2 godine uručena 20. oktobra 1975. godine. U presudi se kratko konstatuje sledeće:

,,Odbija se, kao neosnovan, zahtjev tužbe tužitelja Mihaila M. Petrovića, iz Pariza, kojim se traži da se: grob Petra II Petrovića Njegoša koji se nalazi na kapi kod Lovćena – Jezerskom vrhu proglasi nepovredivim, kako svojim građevinskim tako i u prirodnim djelovima tla koje mu nužno pripadaju“

Presudu je donijelo, vijeće sastavljeno od ,, predsjednika vijeća – sudije Slobodana Đuretića i članova vijeća – sudije porotnika Rakčević Vasilije i Božovića Rada.“

Dva dana poslije primanja presude 22. oktobra 1975. godine, knjaz Mihailo je uložio žalbu Vrhovnom sudu SR Crne Gore zbog: netačno i nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja, pogrešne primjene materijalnog prava i bitne povrede odredaba parničnog postupka, predlažući da se ukine prvostepena presuda.

Poslije skoro 6 godina od početka sudskog procesa, 4 godine od razaranja crkve Svetog Petra Cetonjskog i Njegoševog groba na Lovćenu, 2 godine od svečanog otvaranja Meštrovićevog mauzoleja i 1 godinu od podnošenja žalbe Vrhovni sud SR Crne Gore dana 30. decembra 1976. godine je donio presudu bez prava žalbe , koja je knjazu Mihailu dostavljena 24. januara 1977. godine, u kojoj piše samo sledeće:

,,Odbija se žalba tužioca kao neosnovana i potvrđuje presuda Okružnog suda u Titogradu P br. 465/71 od 29. oktobra 1973. godine“.

Ovim činom je trgikomična sudska predstava u režiji vrha komunističke vlasti bila okončana.

Treba podsjetiti da je knjaz Mihailo Petrović Njegoš, aristokrata po krvi i u duši, u borbi za očuvanje svetinja na Lovćenu, prije započinjanja sudskog procesa, napisao apel svjetskoj javnosti koji je objavljen 1969. godine u “Glasu kanadskih Srba“ , kao i pismo pa­pi Pa­vlu VI.15. ok­to­bra 1970. godine, koje je ostalo bez odgovora.

Kada se pogleda čitav život i djela knjaza Mihaila Petrovića Njegoša, čovjeka koji je tri puta odbio kraljevsku krunu, nije slučajno Mitropolit Amfilohije, koji je sedamdesetih godina prošlog vijeka u Parizu upoznao ovog skromnog, časnog i stamenog izdanka svetorodne loze Petrović Njegoš, u pogovoru memoara knjaza Mihaila pod naslovom ,, Iz mojih memoara“ u izdanju ,, Svetigore“( 2001.g) zapisao:

,,Ono po čemu će princ Mihailo Petrović ostati priznat i poznat i u budućnosti, jeste njegova hrabrost i vjernost pravoslavlju, srpstvu i Otadžbini, te dvije petrovićke i svetopetrovske vrline, koje je on projavio i pokazao u presudnom istorijskom trenutku, naročito na početku i u toku drugog svjetskog rata.“

Na kraju za očekivati je da ka­ko se pam­će­nje no­vih ge­ne­ra­ci­ja bu­de vra­ća­lo, ta­ko će ra­sti i svi­jest d a Sve­ti­nje tre­ba vra­ti­ti na sve­to mje­sto. Kao što je Hri­stos iz mr­tvih vas­kr­snuo, vas­kr­snu­će i sve­ti za­vjet Nje­go­šev. Do ta­da – na­da­ti se u ostva­re­nje ri­je­či ono­ga či­ji je ama­net po­ga­žen, grob ra­zo­ren a za­du­žbi­na ra­su­ta:

„Nad svom ovom grd­nom mje­ša­vi­nom

opet um­na si­la tor­že­stvu­je;

ne pu­šta se da je zlo po­bje­di…“

Princ Mihailo Petrović Njegoš

NJEGOŠEVA KAPELA NA LOVĆENU SRPSKA SVETINJA

Nijedan srpski rodoljub ne može biti ravnodušan kada se povede polemika o tome koji je najdostojniji način da se trajno izrazi dužno poštovanje i narodna zahvalnost prema uspomeni jednog velikana našeg roda. Pogotovu kada je riječ o najvećem: o Njegošu. Zbog toga je razumljivo što je srpska javnost, kako ona u zemlji tako i ona u slobodnom svijetu, s uznemirenošću i protestima primila vijest o namjeri današnjih vlastodržaca u zemlji da namjesto postojeće kapele na grobu velikog vladike podignu jedan mramorni mauzolej, djelo vajara Ivana Meštrovića.

Grob vladike Rada u spomen-kapeli na vrhu Lovćena je srpska nacionalna svetinja. Na nju se i u Prvom i u Drugom svjetskom ratu bio sručio bijes neprijatelja. U Prvom svjetskom ratu austro-ugarski okupator bio je porušio kapelu, a kovčeg sa Njegoševim kostima bio je prenijet u Cetinjski manastir zahvaljujući staranju tadašnjeg crnogorskog mitropolita Mitrofana. Poslije Oslobođenja i Ujedinjenja, kapelu je s pijetetom obnovio kralj Aleksandar: nova kapela bila je potpuno vjerna replika prvobitne. U nju su Njegoševe kosti svečano prenijete i položene prilikom njenog osvećenja, 1925 godine. U Drugom svjetskom ratu, kapelu su oštetili italijanski fašisti, ali je glavnokomandujući italijanskih trupa smatrao za potrebno da se javno ogradi od toga varvarskog postupka. U oba svjetska rata, Njegošev nadgrobni spomenik bio je simbol stradanja i borbe srpskog naroda. I u svome vječnom prebivalištu vladika Rade dijelio je sudbinu svoga naroda

Vječni pokoj najvećeg srpskog Pjesnika i mislioca dosad su se usuđivali da remete samo dušmani Srpstva u danima srpske tragedije. Sada su i crnogorski komunisti naumili da Njegošev nadgrobni spomenik preuređuju po svojoj obijesti. “Za pravilo ludost izabraše”. pa su odlučili da kapelu na vrhu Lovćena sruše i da na njeno mjesto postave jedan svetovnjački spomenik.

Srpska pravoslavna crkva, kojoj u prvom redu pripada dužnost čuvanja i održavanja, najprije glasom Crnogorsko-primorskog mitropolita Danila. a potom svečanom izjavom Svetog arhijerejskog sabora, da je ona odlučno protivna tome nerazumnom projektu. I s pravom. Vladika Rads bio je poglavar Srpske pravoslavne crkve. Vjera u Boga i duboko produhovljena hrišćanska etika bile su temelji njegovog duhovnog života i misaonog stvaralaštva. On js još za života podigao kapelu na vrhu Lovćena i odredio da u njoj bude sahranjen. Kao vladar i kao pjesnik Njegoš je želeo da njegovi zemni ostaci prebivaju na visinama, na vrhu Lovćena, stožer-planini Crne Gore i slobodnog Srpstva kroz vjekove. Ali kao religiozni čovjek i prvosveštenik, on je odredio da mu grob bude na posvećenom mjestu. u kapeli, u podnožju krsta, simbola ovozemaljskog stradanja i vječnog spasenja.

Njegoševa kapela skladno dovršava prirodnu kupolu Jezerskog vrha i s njim se sliva u veličanstveni nadgrobni spomenik koji savršeno izražava vasionski domet Njegoševog duha. Tome spomeniku nema šta da se dodaje ni da se oduzima. Ljuba Nenadović najljepše je opisao svu neprolaznu veličinu ovog spomenika. “Piramide. grobovi egipatskih kraljeva”, pisao je Ljuba Nenadović, “šta su drugo nego gomila kamenja prema Lovćenskom vrhu, prema tome Vladičinom spomeniku. I kad na ovom svetu nestane bregova i ljudi, meni se čini još će trajati dva crnogorska kolosa: Lovćen i Vladika”.

Zamisao da se Njegoševa kapela ukloni sa vrha Lovćena. a na njeno mjesto postavi glomazni mramorni mauzolej za čije podizanje treba da se i sam vrh Lovćena porubi i zaravna, a ispod njega planina izbuši galerijom od nekoliko stotina metara, je izraz bahatosti i megalomanije komunističkih vlastodržaca. Nju sprovesti u djelo, značilo bi pogaziti Njegošev amanet. Ona je protivna najosnovnijim osjećajima mjere i čojstva, kako je to umjesno podvukao Episkop gornjo-karlovački Simeon. Protiv toga projekta odlučno se izjasnila većina mjerodavnih umjetnika i stručnjaka koji su bili konsultovani po tome pitanju. Štaviše, protiv njega se jednodušno izjasnila i Komisija za reorganizaciju Muzeja na Cetinju, sastavljena od uglednih stručnjaka, koju je bio obrazovao niko drugi do sam Republički sekretarijat za prosvjetu i kulturu SR Crne Gore. Evo šta je ta komisija zaključila o pomenutom projektu: “Meštrovićev projekat predviđa izmjenu siluete i čitavog terena Lovćena, i to u jednom negativnom smislu koji bi grubo narušio izgled jednog od najljepših predjela u našoj zemlji”.

Projekat mauzoleja na vrhu Lovćena namjesto Njegoševe kapele za osudu je i sa etičke i sa estetske tačke gledišta. On je i za osudu s obzirom i na sve ono što se iza njega krije. Ako je crnogorskim komunistima stalo da, kao što tvrde, podignu Njegošu spomenik dostojan njegovog genija, zašto Meštrovićev mauzolej ne postavljaju na Cetinju, kao što preporučuje većina mjerodavnih stručnjaka i kulturnih radnika? Zašto hoće pošto-poto da ruše kapelu na vrhu Lovćena? Komunistička propaganda u zemlji ostrvila se na Srpsku pravoslavnu crkvu. Komunisti optužuju Crkvu da”bespravno prisvaja” vladiku Rada i da se suprostavlja njihovom projektu “iz sebičnih razloga”. Po svome običaju, komunisti optužuju druge za grijeh koji hoće sami oni da počine. Njihov projekat s Meštrovićevim mauzolejom je paravan iza kog se krije manevar uperen protiv uticaja Srpske pravoslavne crkve i jedinstva srpskog naroda. Kampanja o spomeniku na vrhu Lovćena u tijesnoj je vezi s jednom drugom kampanjom koja nastoji da proturi čudovišne teze o tobožnjoj “naciji” i nekoj “posebnoj crnogorskoj kulturi”. I jedna i druga duboko vrijeđaju srpski nacionalni osjećaj i ponos pravog Crnogorca.

Srpska pravoslavna crkva legigimni je čuvar Njegoševog groba i kapele na Jezerskom vrhu. Njen stav u odbranu one srpske nacionalne svetinje je u potpunom skladu s njenom vjerskom i nacionalnom misijom. Odrođeni cetinjski komunisti drsko izjavljuju da je njihova “odluka” konačna i neopoziva. Sa vrha Lovćena na njih grmi neumrli glas velikog vladike:

Ne trebuje carstvo neljudima, Nako da se pred svijetom ruže.

U Parizu, maja 1969 godine

Knjaz Mihailo Petrović – Njegoš

[Pismo objavljeno u “Glasu kanadskih Srba”]

Mitropolija