Manastir Visoki Dečani – svedok viševekovne borbe

Piše: Msr Nevena Milosavljević

Ispod Prokletija, u potolini pored reke Dečanska Bistrica ugnezdio se manastir Visoki Dečani, svedok viševekovne borbe i odolevanja svim iskušenjima koja su snalazila manastir i srpski narod. Manastir Visoki Dečani je biser srpskog pravoslavnog sveta. U vreme svojih zadužbinara, Stefana Dušana i Stefana Dečanskog, bio je duhovni centar, a to je ostao i danas. Lepota, monumentalnost, duhovnost koja isijava iz svakog milimetra ove svetinje pleni kroz vekove, čak i bez znanja istorijskih prilika, svako ko se nađe pred njime ostaće zadivljen i poneće nesagorivi plamen u svom srcu. U manastiru se nalaze mošti Svetog kralja Stefana Dečanskog i Svete Jelene Dečanske. Postoje predanja da kada su Turci hteli manastir da pretvore u džamiju (1692. godine) dogodilo se čudo za koje se veruje da je učinila sama Sveta Jelena Dečanska i na taj način sprečen je takav čin koji bi nesumnjivo uticao na samo zdanje i potonja zbivanja. Dečani pripadaju Eparhiji raško-prizrenskoj Srpske pravoslavne crkve i predstavljaju nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Gradnja manastira

Sveti Sava je inicirao izgradnju manastira, o čemu Stefan Dečanski i govori u hrisovulji, kako ga je sprečila smrt, a da je Bog odredio da manastir sagradi Stefan Uroš III (Stefan Dečanski). Uz pomoć sina Dušana započinje gradnju koja je trajala gotovo deset godina (između 1326/1327. i 1334/1335. godine) dok su freske završene oko 1348. godine.

Dečanska hrisovulja

Osnivačku povelju manastira Dečana (hrisovulju) na srpskoslovenskom i srpskom narodnom jeziku o darivanju svoje zadužbine Stefan Dečanski je izdao 1330. godine, tokom zidanja hrama u kojoj je potvrdio značajne podatke o manastirskom vlastelinstvu koje je činilo geografsku celinu od reke Beli Drim do Komova na današnjoj crnogorskoj granici, te od Peći do reke Valbone u današnjoj Albaniji.

,,Prilikom podizanja manastira Dečani, tadašnji srpski kralj Uroš III darovao mu je posjede (metohe): sela, katune, rijeke, izvore, jezera, gore, planine; ljude (poreske obveznike) – stočare, ribare, zemljoradnike, zanatlije… Sve od rijeke Belog Drima u Metohiji do Komova i Visitora u Crnoj Gori, i od Peći do rijeke Valbone u današnjoj Albaniji – pripalo je Visokim Dečanima. Objavljujemo spisak svih imena koji se nalaze u Dečanskoj hrisovulji…

Dečanska hrisovulja je osnivačka povelja manastira Dečani iz 1330. godine. Original je napisan u obliku svitka, veličine 330h5200 milimetara, ovjerena kraljevskim zlatnim pečatom. Hrisovulja je napisana u kancelariji kraljevog dvora u Porodimlju na Kosovu.

Uroš III Dečanski, kralj Srbije osniva i dariva manastir Dečane 1330. godine. Tom prilikom je izdao hrisovulju u cilju utvrđivanja pravnog statusa zadužbine i regulisanja statusa stanovništva, njihovih prava i obaveza na manastirskim posjedima. Dečansko vlastelinstvo tada postaje, uz hilandarsko, najveći feudalni posjed srednjovjekovne Srbije. Ono je obuhvatalo Metohiju, gornji dio Polimlja, te predio Altin (sliv Valbone) u današnjoj sjevernoistočnoj Albaniji.

Spiskovi domaćinstava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina ovog vlastelinstva, predstavljaju ujedno najopsežniju onomastičku građu srpskog srednjeg vijeka. Ogromna većina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porijekla, tako da se čitava teritorija dečanskog vlastelinstva u prvoj polovini 14. vijeka mora smatrati čisto srpskom etničkom oblašću. Albanski element je ovdje u to vrijeme sasvim neznatna manjina.

Sva sela koja su danas nastanjena Albancima, bila su tada srpska. Albanske su samo tri naseobine (od 89), i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun, takođe u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kuća i 266 koliba u katunima (tj. ukupno 2432) samo 44 albanske, pa i to van današnje teritorije Kosova i Metohije.

Dečanska hrisovulja je ujedno najobimniji sačuvani imenoslov kod Srba sa Kosova i Metohije, predstavlja najbolji izvor za proučavanje ne tek srpske, već slovenske onomastike uopšte. Prof. Milica Grković navodi da je u “Dečanskoj povelji“ zabilježeno više od 30 hiljada imenskih jedinica – slovenskog, hrišćanskog i, u izrazitoj manjini, vlaško-romanskog i albanskog porijekla.

I pored činjenice da je od strane sveštenstva vršen određeni pritisak da se u većoj mjeri djeci daju hrišćanska imena (biblijska, grčka, latinska), uočljivo je nemjerljivo bogatstvo narodnih srpskih/slovenskih imena, te onih koja su u direktnoj vezi sa starom narodnom religijom i mitologijom.

Spisak srpskih/slovenskih imena koji slijedi pisan je savremenom srpskom ćirilicom ustanovljenom reformom Vuka Stefanovića Karadžića u 19. vijeku, osim u slučajevima kada u današnjoj azbuci ne postoji saglasnost između grafema i fonema onog vremena.” (za Magazin Sedmica, Donko Rakočević)

Stefan Dečanski (monah i vladar)

„Stefan Uroš III Nemanjić bio je sin kralja Milutina i otac cara Dušana, vladao je 1322-1331. godine. Postoje indikacije da je rođen oko 1276. ili oko 1284. godine, a tačan datum smrti se zna, preminuo je 11. novembra 1331. godine u tvrđavi, u srednjovekovnom gradu Zvečanu. Tačni podaci o smrti nisu pouzdani, ali jedno od mišljenja je da je ubijen po naređenju svog sina Dušana Silnog. Bio je oslepljen od oca, a ubijen od strane sina, te se njegov život smatra mučeničkim, a detalje iz njegovog života možemo pronaći u žitijima Danilovog učenika i Grigorija Camblaka, koji su posvećeni Stefanu Dečanskom. Žitija su po opisu same ličnosti i karaktera, kao i nekih postupaka različita, Grigorije Camblak opisuje Stefana Dečanskog kao mučenika, žrtvu oca i sina, a Danilov učenik mnoge događaje pripisuje lošim postupcima samog Stefana Dečanskog. Njegov život ostao je do danas misterija za istoričare, pouzdano se zna da je bio naslednik kralja Milutina, da je njegova sestra bila Ana Neda koja je bila žena bugarskog cara Mihaila III Šišmana, veruje se i da je sa očeve strane imao polubrata Konstantina i polusestru Caricu ili Zoricu. Najviše pažnje svakako privlači njegov polubrat Konstantin, o kome se ne zna mnogo, ali se veruje da je ubijen na strašan način i da je Stefan sa njim imao nesuglasice. Tačnih i pouzdanih podataka o tome koje bila majka Stefana Dečanskog još nema, pretpostavlja se da su to bile ili Jelena koja je bila u vanbračnoj vezi sa Milutinom ili Ana Terter, ćerka bugarskog kralja Georgija Tertera, a postoji mišljenje da bi to mogla biti prva supruga kralja Milutina, Jelena Duka. Istorija nam pruža podatke da su braća Milutin i Dragutin pobedili tatarske vazale i da im je zbog toga pretila opasnost od tatarskog kana Nogaja. Kralj Milutin sklopio je mir sa njim, a zauzvrat morao je poslati svog sina Stefana Dečanskog njemu, da bude njegov zarobljenik, jer je to značilo da Milutin više neće napadati njegove zemlje. Stefan Uroš biva pušten posle smrti tatarskog gospodara i otac mu daje Zetu na upravljanje. Stefan se potom ženi Teodorom Smilec, ćerkom bugarskog cara Smileca i sa njom je imao dva sina i ćerku. Njegov otac se ženi vizantijskom princezom Simonidom, bio je stariji četrdeset godina od nje, s njom nije imao dece, a njena majka Irina želela je da Milutin prepusti vlast Simonidinoj braći, što se smatra kao razlog Stefanove pobune protiv oca. U Danilovom žitiju nalazimo podatke da je vlastela naterala Stefana da donese ovu odluku, a Milutin je sa neuporedivo jačim snagama vosjke krenuo na Stefana, koji je pobegao preko reke Bojane. Kralj Milutin potom poziva Stefana na pregovore, a onda ga zarobi i šalje ga u Skoplje, gde je naredio da se oslepi. U Camblakovom žitiju nalazimo razloge za oslepljivanje u Milutinovoj ženi, koju Camblak krivi za sve. Stefan Dečanski nije bio do kraja oslepljen, jer kasnije mu se vraća vid, Stefan je govorio da mu je vid povratio Sveti Nikola Mirlikijski. Stefanu je preminuo mlađi sin Dušic, što je na njega posebno uticalo. Milutin prašta svom sinu i posle njegove smrti Stefan Dečanski dolazi u novi sukob sa bratom Konstantinom koji je želeo da preuzme presto, iako je na njega pravo imao Stefan. Iako je Stefan nudio bratu da podele presto, Konstantin nije na to pristajao, napao je Zetu i u tom pohodu je ubijen, a Stefan Dečanski je krunisan za kralja. Time dobija i novog protivnika, sina njegovog strica Dragutina, Vladislava. 1323. počinje sukob, ubrzo Vladislav biva poražen i beži u Mađarsku. Najvažnija bitka za vreme njegove vladavine bila je bitka kod Velbužda, koja se odigrala 1330. godine između srpske i bugarske vosjke, bugarsku je predvodio car Mihailo III Šišman, a srpsku Stefan Dečanski. Ova bitka je bila veoma važna za srpsku državu, jer je pobedom srpska država stekla prevlast na čitavom Balkanu. Plan je bio da Bugarska i Vizantija napadnu Srbiju, međutim Stefan je to sprečio, a nakon pobede država se teritorijalno proširila i na presto Bugarske vraćena je Stefanova sestra Neda, prva Šišmanova žena.

Stefan Dečanski je bio veliki dobrotvor, pomagao svetinje i u svojoj zemlji i širom sveta: u Jerusalimu, Aleksandriji, Sinaju, Carigradu, Tesaliji, Svetoj Gori, a sagradio je zadužbinu manastir Dečane, zbog koje se i naziva Dečanski. Njegov sukob sa sinom rezultirao je mučeničkom smrću udavljenja u gradu Zvečanu 24. novembra, a njegovo telo je preneseno u manastir Dečane. Dušan ubrzo shvata svoj greh, pa završetak manastira Dečane preuzima na sebe i sam svedoči o čudima koja su se dešavala nad moštima njegovog počivšeg oca. Dečanski se javio u snu igumanu manastira da mu se telo iskopa i arhiepiskop je sa saborom to učinio, gde su njegove mošti pronađene netruležne i miomirisne.“ (master rad ,,Poetski elementi u žitijima XV veka”, Nevena Milosavljević)

Manastir je posvećen Vaznesenju Gospodnjem u narodu poznatom kao praznik Spasovdan. Iz izvora nalazimo podatke da je glavni majstor bio fra Vito Kotoranin sa još tridesetak klesara iz Kotora i tome svedoči natpis na portalu južnih vrata hrama, gde se pominje da je građen osam godina, od 1327. do 1335. Koji glasi: „Fra Vita, mali brat, protomajstor iz Kotora, grada kraljeva, sazida ovuzi crkv svetoga Pantokratora gospodinu kralju Stefanu Urošu 3-emu i njegovomu sinu svetlomu i prevelikomu i preslavnomu gospodinu kralju Stefanu. I sazida se za 8 godišt, i dospela je savsem crkv v leto 1335“.

Više o neimaru

,,VITA KOTORANIN, monah, graditelj (Kotor, druga polovina XIII v. Kotor, posle 1335). Njegovo ime poznato je zahvaljujući natpisu uklesanom u nadvratnik južnog portala crkve manastira Dečani. Zahvaljujući pomenutom natpisu zna se da je „Fra Vita, mali brat, protomajstor iz Kotora, kraljevog grada“ monumentalnu zadužbinu kralja Stefana Uroša III i sina mu kralja Stefana sagradio za osam godina, kao i da su radovi okončani 1334/35. Izvesno je da je neimar Dečana bio poreklom iz Kotora i da je bio pripadnik franjevačkog reda. Istraživanja kotorskih i dubrovačkih notarskih spisa dala su nekoliko pretpostavki o identitetu dečanskog graditelja. Kao mogući neimar Dečana identifikovan je prezviter Vita Trifunov Čučo, opat i upravitelj Crkve Sv. Marije i staratelj franjevačkog manastira na Gurdiću u Kotoru, čije se ime pominje u dokumentima između 1326. i 1337. Poznat je i fratar Vita iz Ravene ili Vita Ranjina koji se starao o radovima na franjevačkom manastiru u Dubrovniku, imenovan za izvršioca testamenta uglednog Kotoranina Tome, napisanog 1329. na dvoru kralja Stefana Dečanskog u Štimlji. U prvim decenijama XIV v. više klesara i kamenorezaca imena Vita bilo je angažovano na radovima na katedrali i franjevačkoj crkvi u Dubrovniku. Nijednu od pomenutih ličnosti, međutim, nije moguće poistovetiti sa graditeljem Dečana. Fra V. je znanje i graditeljsko iskustvo stekao u primorskim gradovima, verovatno u Kotoru i Dubrovniku, gde su u prvoj polovini XIV v. izvedene značajne građevine romaničko-gotičkih obeležja. Prilikom konstruisanja dečanskog hrama ugledao se na plan i strukturni sistem katedrale Sv. Tripuna u Kotoru i na crkvu u Banjskoj, na čijoj izgradnji je, moguće, bio angažovan. Arhitektonska i skulptoralna rešenja primenjena u Dečanima pokazuju da je V. dobro poznavao i ostale spomenike u Raškoj, pre svih Studenicu.” (Izvori: V. Petković, Đ. Bošković, Manastir Dečani I, Bg 1941; I. Stjepčević, R. Kovijanić, „Vita Trifunov Kotoranin, neimar Dečana“, IZ, 1955, XI/1–2; R. Kovijanić, I. Stjepčević, Kulturni život starog Kotora, I, Ct 1957; R. Kovijanić, Vito Kotoranin, neimar Dečana, Bg 1962; V. Korać, Graditeljska škola Pomorja, Bg 1965; B. Todić, M. Čanak Medić, Manastir Dečani, Bg 2005)

Sam manastir je sazidan nedaleko od sela čiji je naziv bio Detčani ili Dedčani. Otuda i naziv manastira po predelu koji je obilovao monaškim ćelijama gde su se decenijama podvizivali monasi u zahvalnost Svetom Savi, kojem se preko molitvi otkrilo ovo sveto mesto kao najlepše za buduću svetinju. Epitet ,,Visoki“ dobijen je zbog veličine i visine crkve, ali i materijala od kojih su zidani. Jedan putopisac iz XV veka ostavio je zapis da je crkva Stefana Dečanskog kao zvezda Danica koja iznutra sija i time potvrđuje nebesku lepotu na zemlji: ,,svaku misao prevazilazi lepotom, mramorjem i veličinom i različitim likovima, za šta nije dovoljna godina da se ispriča, a izgled crkve vid i oči koje gledaju umara, od silne svetlosti mramora kao neka zvezda Danica koja iznutra sja”.

Opis Dečana u Camblakovom Žitiju Stefana Dečanskog smatra se prvim potpunim pejzažom u srpskoj književnosti. Opisujući život i dela Svetog kralja Stefana Dečanskog autor žitija, Grigorije Camblak posebne redove posvećuje načinu gradnje hrama Hrista Pantokratora u Dečanima (1327–1335), preciznije, načinu na koji su kameni mermerni blokovi crkve spajani u korpus građevine .Tom prilikom Camblak navodi: „A kamenje jednoga sa drugim sačlanjeno je divno i najumetničkije, tako da izgleda da je lice celoga onoga hrama jedan kamen, prečudno sastavljen veštinom da izgleda da je srastao u jedan, koji se javlja u neiskazanoj nekoj lepoti, tako da se velika blagodet sija onima koji gledaju, i uvek lepota kamena i veličina daje hramu najveću krasotu, pošto je savršeno izvajan kamen, na dostojnolepnost onima koji su ga učinili” (Camblak, 1936, str. 23).

Sama arhitektura manastira pripada raškom stilu, po uzoru na tadašnja zdanja.

Od prvobitnog kompleksa ostala je sačuvana crkva i dve srednjovekovne građevine: trpezarija i delimično očuvana ulazna kula, od višespratne odbrambene kule sačuvano je samo prizemlje. 1926. godine postavljeni su novi krov i nova gvozdena vrata, gde je bila stara drvena kapija. Ulazna kula je bila najviša građevina, prizemlje je visoko 9 metara i smatra se da je imala još najmanje tri sprata sa zvonikom na vrhu. Glavno zdanje je crkva koja se nalazi u sredini kružnog prostora koji je opasan ogradnim zidom i na koga su naslonjene ostale zgrade iz manastirskog kompleksa. Jedino crkva nije promenila svoj izgled, sve ostale građevine nisu odolele vremenu. Možemo pronaći podatke da je postojao veliki pirg sa zvonima i velika trpezarija, da je manastir imao bolnicu, što je bilo inovativno za srednjovekovnu državu. Od tog zida koji je ograđivao manastir ostali su samo delovi, oni su kasnije korišćeni za temelje novih zgrada koje su pravljene u manastirskom kompleksu. Crkva je iznutra izvedena kao petobrodna kupolna bazilika. Krajnji brodovi su kraći, a na istočnoj strani svi se završavaju apsidama nejednakih raspona.

,,Utisku svečane arhitekture u velikoj meri doprinosi i skupoceno gradivo – dvobojni kamen brušen do sjaja, u kojem je crkva izvedena besprekorno. Plemenita višebojnost fasade ostvarena je smenjivanjem redova dve vrste mermernog kamena: svetložutog pećkog oniksa i crvenkastoljubičaste dečanske breče. Dečanska crkva je duga preko 36 metara, široka 24 metra, a visina njene kupole doseže do 29 metara. U liturgijskom smislu, crkva je podeljena na oltarski prostor, naos, i pripratu hrama. Naos zauzima tri srednja broda podužnog dela crkve. Paraklisi su od naosa odvojeni visokim parapetnim pločama. Južni je posvećen svetom Nikolaju, a severni svetom Dimitriju.” (preuzeto sa internet stranice Hrama Svetog Save)

Freskopis

Freskopis manastira Dečana predstavlja najveću očuvanu galeriju srpskog srednjovekovnog slikarstva koji potvrđuje bogatstvo i duhovnu atmosferu srednjovekovne države. Prostire se na 4000 m2 očuvanih fresaka, koje svojom svežinom dokazuju da su korišćeni najkvalitetniji materijali i da je živopis rađen za večnost. Zidanje i živopisanje manastira je zalog za buduće generacije koje su nam vladari ostavljali. Ta duhovna vertikala može se videti samo ,,umnim očima“, a vizantijsko plavo i zlatno slivaju se u bezbroj kapljica suza koje su prolili svetitelji za čovečanstvom. Freskopis se sastoji od preko hiljadu kompozicija sa više hiljada likova i na stotine biblijskih scena. Živopisanje je trajalo gotovo petnaest godina (1335-1350) i na njemu je radilo više živopisaca tog vremena, pa je vidljiv uticaj raznih tehnika i škola.

,,Za oslikavanje ogromnih unutrašnjih površina Dečana, kralj i car Dušan je sabrao živopisce sa raznih strana, ali ni jedan od njih nije ostavio svoj potpis, osim Srđa Grešnog u kapeli Svetog Dimitrija. Rađene u rasponu od 15 godina, freske dosta verno odražavaju poglede moćnog cara Dušana i visokoobrazovanih srpskih arhiepiskopa i prvih dečanskih igumana na crkvenu umetnost, a istovremeno su petnaestogodišnja istorija srpskog slikarstva. U priprati, u donjoj zoni su najvažniji portreti cara Dušana sa ženom i sinom na severnom zidu, zatim Dušanovog vlastelina Đorđa Pepkala, koga Sveti Đođe kao zadužbinara privodi Hristu. Na istočnom zidu je loza Nemanjića, koja proslavlja moć i slavu kraljevske loze nemanjićevske. Loza ističe značaj ktitorovih predaka, koji su većinom bili kanonizovani kao Sveti. Loza obuhvata 22 figure, počev od Stefana Nemanje do Uroša Nejakog, sina Dušana Silnog. Više “krasnih vrata” kojima se ulazi u brod hrama naslikani su kralj Stefan Dečanski i car Dušan, zadužbinari mesta ovoga. U crkvi je sačuvan stari ikonostas iz sredine 14. veka. Među ikonama su umetnički najvrednije Presveta Bogomajka i Sveti Jovan. Iz 14. veka je i drveni ćivot, jedinstveni primer starog duboreza, sa ukrasima u vidu listova i cvetova, u kome se čuva jedna od najvećih svetinja dečanskih – Časne i čudotvorne mošti Svetoga Kralja. U crkvi je sačuvan i kameni presto cara Dušana, čiji je grob u crkvi Svetog Marka u Beogradu, kao i veliki bronzani polilej (svećnjak sa mnogo svetiljki), sa reljefima dvoglavih orlova i grifona – dar carice Milice, obnoviteljke od turaka razrušene svetinje, zahvaljujući čijoj brizi i dobrotvorstvu su Dečani ponovo procvetali. Ona je manastiru priložila i dve ogromne zavetne voštanice, uspravljene sa obeju strana carskih dveri.“

U oltarskoj glavnoj apsidi je prikazana Bogorodica okružena prorocima, potom ,,Pričešće apostola” i ,,Poklonjenje agnecu”. U oltaru crkve su ,,Hristova posmrtna javljanja”, a u protezisu su liturgijske scene i scene iz ,,Života Bogorodice”. U priprati su Vaseljenski sabori, ceo crkveni kalendar, portreti Dušana i njegove porodice, te ciklus Svetog Đorđa i pomenuta jedinstvena Loza Nemanjića.

Na 18 metara visokoj kupoli su najznačajnija srednjovekovna dela u domenu freskopisa, poput Bogorodice dečanske, ikone umiljenja iz XIV veka, dok je čuvena freska Isusa Hristosa sa mačem jedinstvena u svetu.

,,Freska Hrist sa mačem, na kojoj je Hristos prikazan sa mačem u ruci smatra se da je motiv uzet iz reči Isusa Hrista ,,Nisam došao da donesem mir, nego mač.“ (Matej, 10, 32-42, 1; Zač, 38, 39). Sveti vladika Nikolaj Velimirović je ovaj citat objasnio sledećim rečima: ,,Ne mislite da sam ja došao da donesem mir na zemlju, nisam došao da donesem mir nego mač. Tako je rekao Gospod. Čitaj kao da je rečeno: nisam došao da izmirim istinu i laž, mudrost i glupost, dobro i zlo, pravdu i nasilje, skotstvo i čovečnost, nevinost i razvrat, Boga i mamona; nego sam doneo mač da rasečem i odvojim jedno od drugoga, da se ne mešaju.

Čime da rasečeš, Gospode? Mačem istine, ili mačem reči Božije, što je svejedno. Jer je istina reč Božija, i reč Božija istina. Apostol Pavle savetuje: uzmite mač duhovni, koji je reč Božija. A sveti Jovan gledao je u viziji Sina Čovečijega usred sedam svećnjaka- i iz usta njegovih izlaziše mač oštar s obe strane. Mač iz usta izlazi šta može biti drugo do reč Božija, reč istine? Taj mač je doneo Isus Hristos na zemlju. Taj mač je za svet spasonosan, a ne mir dobra sa zlom. I onda i sada i uvek zauvek” (preuzeto sa stranicr Agape).

Pored desnog ramena Isusa Hristosa piše: ,,Ovaj mač je usjecatelj greha”, što zapravo znači da je to duhovni mač koji seče ljudske grehe. U kupoli je freska Hrista Svedržitelja (Pantokratora). Istoričari umetnosti pripisuju Grešnom Srđu nekoliko freski koje su remek-dela: Rođenje Hristovo, Raspeće Hristovo i Vaskrsenje Hristovo. Čitav freskopis je kao pravoslavna, biblijska enciklopedija. Na živopisu ,,Rođenje Hristovo” prikazan je Božiji Sin u rukama Bogorodice , zaštićen u neobičnoj pećini koju čuvaju anđeli, ali i jedan vo i magarac. Oslikane akvamarin plavim bojama su i dve pomenute freske ,,Raspeće Hristovo” i ,,Vaskrsenje Hristovo”, koja je ispod kupole. Na fresci ,,Raspeće Hristovo” prikazan je Hrist proboden na krstu i iz njegove rane teče mlaz rozikaste krvi koja se sliva u pehar (koji je ispod krsta), gde se naslućuje da je autor oživotvorio legendu o Svetom gralu. Sa leve strane su dvanaest apostola, a prvi do Hrista je Juda, dok su s desne strane Hristove sledbenice i među njima Marija Magdalena. Što još jednom otkriva legendu o postojanju Hristovih učenica za koje se zna da su postojale, ali nisu bile imenovane. Iznad Hrista su arhanđeli, dok su s leve i desne strane ,,personifikacije Sunca i Meseca”. Ovo je velika misterija našim i svetskim naučnicima i mnogi ufolozi smatraju da je reč o svemirskim brodovima. Poznat je TV serijal ,,Drevni vanzemaljci” u kojem je Erih Fon Daniken objasnio kako su to ,,anđeli u svemirskim brodovima“. Vjačeslav Zajcev je napisao tekst u listu ,,Sputnik” pod nazivom ,,Posetioci iz kosmosa”, koji je najverovatnije dospeo do Danikena. Zajcev je dao zanimljiva objašnjenja fresaka, poput toga da su sličnosti tih letelica sa današnjim raketama gotovo identične, da postoje dva stabilizatora i da su čak pored Hrista radnici sa alatom koji popravljaju vasionski brod.

Naravno, istoričari umetnosti ukazuju na tipičan način predstavljanja pojava, u ovom slučaju Sunca i Meseca u ljudskom obliku. Sunce i Mesec su česti motivi na pravoslavnim freskama i karakteristično je da se nebeska tela prestavljaju ljudskim likovima. A teološko objašnjenje ove predstave na fresci jeste istorijski dokazano pomračenje Sunca i Meseca u vreme izdahnuća Sina Božijeg na krstu. Ono što je sasvim izvesno jeste da su ideje dolazile i od ktitora Stefana Dečanskog i da se svaki zograf koji je angažovan za rad na freskopisu konsultovao i dogovarao sa Dečanskim o svakom koraku. Postojala je i određena sloboda kod umetnika, otuda i takva veličanstvena dela koja su danas predmet istraživanja i tumačenja. Imalo bi toliko predstava koje bismo mogli tumačiti iznova i iznova, a za kraj dela o freskopisu pomenuću fresku ,,Blagovesti” u kupoli manastira, sa željom da ovaj divan današnji praznik provedete u miru i ljubavi i da vam mišljenje o Kosmetu i Srbima sa Kosmeta ne diktiraju mediji, već da sami upoznate duhovno blago i čuvare istog što odolevaju svim pritiscima, koji dolaze sa svih strana.

O Dečanima kao spomeniku kulture i novodobnim iskušenjima

UNESKO je 2004. godine proglasio manastir Visoki Dečani na Kosovu i Metohiji za mesto svetske kulturne baštine.

,,UNESKO je u obrazloženju naveo da su freske Visokih Dečana jedno od najvrednijih primera tzv. renesanse Paleologa u vizantijskom slikarstvu i dragocjen zapis o životu u 14. vijeku. Manastirska crkva predstavlja petobrodnu građevinu i pripada raškom stilu. U samom planu Dečana stara iskustva raškog graditeljstva razvijena su i dovedena do sasvim novog izraza, uz primenu najsloženijih rešenja savremene romanogotičke arhitekture srpskog Pomorja“ (preuzeto sa internet stranice Hrama Svetog Save).

Tokom i posle poslednjeg sukoba 1999. godine na prostoru Kosmeta, u februaru i junu 2000. godine na manastir je ispaljeno nekoliko minobacačkih granata.

,,Martovski pogrom 2004. nije zaobišao ni Visoke Dečane, pa je u noći 17. marta na manastir ispaljeno osam minobacačkih granata. Istragu je sproveo i dokumentovao italijanski KFOR. Narednog dana oko 400 kosovskih Albanaca okupilo se u gradu Dečani s namerom da oružano napadnu manastir, ali ih je u tome sprečio komandant južnog krila NATO snaga, admiral Džonson, koji je (kasnijem vladici) Teodosiju lično preneo šta je sve te noći učinio da bi sprečio napad na manastir.

Džo Bajden je kao senator, 9. marta 2005. godine u Senatu govorio o ugroženosti Dečana. 30. marta 2007. godine ispaljena je granata iz zolje sa obližnjeg brda. Granata je pogodila srednjovekovni zid manastira, ali ne i crkvu u koja je ciljana. Uhapšeni počinilac, lokalni Albanac Jeton Muljaj (Jeton Mulaj), je u Peći 25. februara 2009. godine osuđen na tri i po godine zatvora. 13. oktobra 2014., na manastirskim spoljašnjim zidovima su ispisani grafiti terorističke organizacije ISIS i OVK, uz natpis na engleskom Kalifat dolazi. Počinioci nikada nisu pronađeni. U večernjim časovima 31. januara 2016. su ispred manastira uhapšena četvorica kosovskih Albanaca, kod kojih je pronađeno oružje, eksploziv u rezervoj gumi auta i literatura koja je ukazivala na moguće veze s ISIS-om. Dvojica od četvorice uhapšenih, bili su na međunarodnoj listi lica povezanih s terorizmom.

Američka ambasada u Prištini je 2013. sprečila izgradnju magistralnog puta Peć-Plav, koji je trebao prolaziti kroz zaštićenu zonu manastira. Problem je i pokušaj albanskih vlasti u vezi uzurpacije 24 hektara manastirske zemlje, koja je deo od 700 hektara, koja je manastiru konfiskovana od strane komunističkih vlasti 1946. godine. Iako je Ustavni sud Kosova priznao manastiru zemljište i da to treba uneti u katastar, ni 5 godina nakon te odluke to nije učinjeno. Učestala je medijska hajha protiv manastira, koja uzrokuje povremene demonstracije i blokiranje pristupa manastiru. Postoje napadi i na kulturnom polju, pa se manastir medijski proglašava albanskim spomenikom kulture” (preuzeto sa internet stranice Hrama Svetog Save).

Preuzeti deo teksta govori o tome koliko su Dečani važni za srpski narod i srpsku istoriju i zbog toga se vekovima lome koplja oko njega. Kroz vekove je bilo turskih i arbanaških napada, zahvaljujući čudotvornim zastupništvom Svete Jelene i Svetog Stefana Dečanskog manastir je opstajao. Kao kada je statua lava sa trifore pala na glavu turskog zapovednika i time je sprečeno pretvaranje hrama u džamiju. Potom je otac David kopajući bagerom rupu naišao na deo kasetne NATO bombe i čudom je spasen. Tako je i Otac Pajsije tanjiračom presekao bombu, a 2007. Albanac je sa brda koje se nalazi na suprotnoj strani manastira zoljom gađao manastir, i veruje se da je posredstvom Svetog Stefana skrenut projektil sa puta ka oltaru ka dvorišnom zidu. Rupa u zidu je bila jedini svedok tog događaja. Mošti nisu pomerane od trenutka kada se Sveti kralj javio u snu igumanu i izvađene su netruležne 1343. godine.

Svako ko poseti manastir oseti tu blagodat koja, čini se, nigde nije tako živa i opipljiva kao u Dečanima. Poznata je tzv. dečanska riznica koja je više puta bila na udaru, pa su monasi krili blago ili otkupljivali žito za njega. A svakako najvrednije blago su dve velike sveće koje su više od dva metra, njih je kneginja Milica darovala manastiru i zavetovala bratstvo da ih upale oslobodioci Kosova. Na Veliku Gospojinu 28. avgusta 1924. godine sa svojim oficirima upalio ih je kralj Aleksandar Prvi Karađorđević. I sada se čuvaju sveće i čekaju novog oslobodioca, koji će upaliti voštanice slobode, porobljene slobode jednog manastira, jednog naroda, jednog svetog tla oko koga su se lomila i lomiće se koplja. Hoće li se ponovo roditi oslobodilac ili ga još uvek nismo zaslužili? To pitanje je staro koliko i voštanice, za koje se kažu da su najstarije sačuvane sveće na svetu.

*Autorka je saradnica misionarskog portala Kinonija.

Tekst pripada projektu „Svetinje Kosova i Metohije“. Reč je o ciklusu tekstova posvećenih znamenitim svetinjama Stare Srbije o čijem istorijskom, kulturološkom i duhovnom značaju svedoči naša saradnica sa Kosova i Metohije, Nevena Milosavljević, master profesor srpske književnosti i jezika.