Pregled položaja vjerske nastave u državama Evropske unije sa posebnim osvrtom na pravni status vjeronauke u Austriji – prvi dio

Piši: Branislav Đukarić, inspektor za pravoslavnu vjeronauku u Austriji

Pitanje vjerskog vaspitanja i obrazovanja u javnim školama zemalja članica Evropske zajednice postalo je, naročito u poslednje dvije decenije, pitanje javne polemike. Za jedne, vjerska nastava predstavlja relikt jednog vremena, koja u jednoj vjerski neutralnoj državi i njenim javnim školama ne igra naročitu ulogu, već više predstavlja neku vrstu političkog kompromisa između države i crkve. Za druge, uglavnom dominantne evropske narode, vjeronauka čini ključni elemenat za opšteobrazovni identitet i opštu orjentaciju boljeg razumijevanja pluralizacije društveno-kulturnih identiteta u oplemenjivanju cjelokupnog životnog prostora.

Za većinu članica Evropske unije vjeronauka, dakle, ne predstavlja samo jedan neotuđivi dio opšteg obrazovanja, već čini i jedno privilegovano mjesto dijaloga crkve sa svijetom danas. U mnogobrojnim javnim diskusijama i na brojnim značajnim i zajedničkim naučnim skupovima kao i u naučno-istraživačkim i stručnim radovima, a i pored zastupanja različitih koncepcija vjerskog obrazovanja, vjeronauka kao nastavni predmet u javnim školama većinskih zemalja Evrope ipak nije dovedena u pitanje.

Štaviše, Evropska unija je u poslednjih dvadestak i više godina, u nekoliko donešenih rezolucija, preporučila svojim postojećim i budućim članicama uvođenje vjerskog obrazovanja u sistem javnog školstva. Ovim preporukama ne uskraćuje se pravo da potpunu odgovornost za obrazovni sistem i njegove sadržaje, kao i vjersko-pravne koncepte, obrazovne i vjersko-političke kompentencije, zadrži svaka članica za sebe.

Vjeronauka ili njoj alternativni predmet u državnim školama postoji gotovo u svim članica Evropske unije, izuzev Francuske i Slovenije, a izvan Evropske zajednice jedino ne u Makedoniji, Albaniji i Crnoj Gori. U Sloveniji se odnedavno u pojedinim školama nudi kao nekonfesionalni izborni predmet: religija i etika, a u privatnim konfesionalnim školama vjeronauka. U Francuskoj se u njene dvije regije Alzasu i Loreni (Alsace i Lorraine) ipak održava vjeronauka. Ovaj problem vjerskog obrazovanja umnogome je saniran osnivanjem velikog broja konfesionalnih javnih škola.

Veliki procenat učenika upisanih u konfesionalnim školama, posećuje vjersku nastavu, tako da ni Francuska u tom pogledu ne zaostaje u poređenju sa drugim članicama Evropske unije.

Vjeronauka u zemljama Evropske zajednice organizovana je uglavnom u državno pravnim okvirima i to različito od države do države. Svaka za sebe veže svoju specifičnu istoriju. Donekle se mogu iznositi izvjesna poređenja, ali sve u svemu ne može se dati jedno opšte važeće evropsko pravilo po pitanju statusa vjerske nastave. Naime, kako je nastava organizovana, koje za nju odgovoran: država ili vjerska zajednica, važi li za obavezan, izboran ili obavezno-izborni nastavni predmet, u kom odnosu stoji vjeronauka prema drugim nastavnim predmetima, ko izrađuje nastavne planove, priprema nastavna sredstva i materijale, ko obrazuje i postavlja nastavni kadar, kao i koju alternativu imaju oni učenici koji ne žele da posećuju vjersku nastavu. Sva ova pitanja, prije svega u sopstvenim državno-pravnim okvirima, reguliše svaka zemlja za sebe.

Proširenje Evropske unije kao i njena sve veća kulturna raznolikost dodatno je prouzrokovala šarolikost vjerske karte Evrope, pa je tako i odnos prema vjeronauci u školama različit od države do države. Pojedine države (Belgija, Luksemburg, Finska, Portugalija i Španija) kao alternativu nude etiku, građansko vaspitanje, istoriju religije i sl., što znači da učenici mogu da biraju jedno ili drugo. Etika kao obavezan nastavni predmet za sve učenike postoji u Švedskoj i Norveškoj. Početkom sledeće školske godine, etika kao nastavni predmet uvodi se po prvi put i u srednje škole u Austriji i to za sve one učenike koji ne žele da posjećuju nastavu vjeronauke. U poslednjih nekoliko godina prisutan je, u pojedinim državama Evrope, ovaj trend uvođenja etike kao alternativnog nastavnog predmeta koji je, između ostalog, donekle i uslovljen novonastalim migracionim kretanjima, aktuelnim političkim prilikama kao i sveukupnim demografskim razvojem društva.

U pojedinim članicama Evropske zajednice kao npr: Austriji, Njemačkoj, Grčkoj, Italiji, Irskoj i Finskoj vjeronauka je konfesionalno određena, što opet omogućuje tradicionalno priznatim vjerskim zajednicama da u većoj ili manjoj mjeri same organizuju vjersku nastavu.
U Njemačkom Osnovnom zakonu vjeronauka se, bez obzira na pravo nadzora državnih školskih vlasti na cjelokupno školstvo, nudi u svim javnim školama u skladu sa doktrinarnim principima vjere i učenja tamošnjih vjerskih zajednica. Pravo učešća na vjerskoj nastavi određuju sami roditelji, odnosno učenici po dostizanju određenog stepena zrelosti. Sa šest prijavljenih učenika škola je dužna da ponudi odgovarajuću vjersku nastavu. Vjeronauka je organizovana kao obavezan nastavni predmet gotovo u svim njemačkim pokrajinama. Od ovog Osnovnog zakona imaju izuzeće samo Bremen i Brandenburg koji se po tzv. Bremenskoj dekleraciji iz 1949. g. od njega izuzimaju, jer u dekleraciji stoji da tamo gde vjerska nastava nije postojala ni danas ne mora da bude obavezna. Zato se u ovim pokrajinama i nude kao alternativni predmeti, biblijska istorija, etika i istorija religije.
Italija daje jednu specifičnu garanciju, prije svega, za katoličku vjeronauku u svim državnim školama. Nastava je otvorena za učenike svih konfesija i od 1984 neobavezna, odnosno važi kao izborna.

Većina učenika i pored toga, preko 90 procenata redovno pohađa časove katoličke vjeronauke. Vjeroučitelje postavlja država na prijedlog Katoličke crkve. Nastavne planove predlaže Crkva resornom ministarstvu obrazovanja. Druge konfesije, i to samo one koje su potpisale sporazum sa državom, mogu da organizuju sopstvenu vjersku nastavu, ali samo na teret sopstvenih troškova i ukoliko to žele učenici i njihovi roditelji. Kao alternativno izborni predmet nudi im se još i građansko vaspitanje.
U Irskoj preko 90 procenata svih javnih škola finansira država, a sve se nalaze pod patronatom Katoličke crkve. Veliki broj škola zahtijeva da prilikom upisa učenici moraju da budu kršteni u Katoličkoj crkvi. Decenijama katolička vjeronauka je bila opšteobavezni nastavni predmet. Odnedavno postoje tendencije od Nacionalnog savjeta za obrazovanje da se reformom obrazovnog sistema ovakav oblik vjerske nastave umnogome izmijeni.

U Grčkoj kao konfesionalna religijska nastava klasičnog državno-crkvenog koncepta, bez potpunog crkvenog uticaja na nastavni kadar i nastavna sredstva i materijale, nudi se jedino pravoslavna vjeronauka kao obavezan nastavni predmet. Ukoliko neko ne želi da učestvuje može da se od nje odjavi.
U Finskoj priznanje vjerskih zajednica regulisano je Zakonom o vjerskim slobodama. Javno priznate crkve, odnosno vjerske zajednice dobijaju za svoju cjelokupnu misiju i finansijska sredstva od države. Među najbrojnije vjerske zajednice spadaju Evangelističko-luteranska crkva Finske i Pravoslavna crkva Finske. One imaju poseban status kao ustanove sa pravom javnog glasa. Država im je dodijelila pravo vođenja matičnih knjiga rođenih, vjenčanih i umrlih, kao i nadležnost za sva javna groblja. Na osnovu finskog Krivičnog zakona „ povreda vjerskih svetinja“ je najstrožije zabranjena.Učenici koji pripadaju jednoj od priznatih crkava ili pak drugih vjerski zajednica dobijaju u svim javnim školama Finske religijsku nastavu koja odgovara njihovim vjerskim ubjeđenjima. Za sve druge učenika nudi se etika kao alternativni nastavni predmet.

Nekonfesionalna vjerska nastava klasičnog državnog koncepta zastupljena je i u Danskoj. Učenici koji ne pripadju državno priznatoj Luteranskoj crkvi mogu da se od nje odjave i ako to njihovi roditelji zahtijevaju. Vjeroučitelji ne moraju da budu članovi državne Luteranske crkve. U kooperaciji Luteranske crkve sa državnim školskim vlastima nudi se dodatno i evangelistička vjerska nastava.
U Engleskoj, Velsu i Škotskoj u školama se nudi svojevrsna nastava o religiji. Ovaj oblik nastave daje mogućnost sticanja osnovnog znanja o religijama. Nastava mora da bude neutralna po pitanju pogleda na svijet. Ovakva nastava je sastavni dio opšteobrazovnog sistema i nije izrazito vjerska. U Engleskoj i Velsu nastavno nadzorni organi izrađuju nastavne planove uz konsultaciju Anglikanske crkve i drugih predstavnika tamošnjih vjerskih zajednica. Težište nastavnih sadržaja čini hrišćanstvo, a od 1994. uticaj na nastavne sadržaje dobili su i muslimani, jevreji, budisti, hinduisti i dr.