Književna razmatranja Mihaila Petrovića Alasa

Piše: Vojislav Gledić

Mihailo Petrović Alas se pitanjima literature i književnog stvaralaštva bavio i sa jednog specifičnog i  neobičnog stajališta. On se, naime, bavio i pitanjima stilskih figura i načina književnog stvaralaštva, što znači i razmatranjima sa teorijske tačke gledišta. O tome je mnoge i  studiozno razmišljao i pisao još sa početka svoje profesorske karijere, na samom početku XX vijeka.

Ta njegova razmišljanja i ispitivanja su imala dug period sazrijevanja, pri čemu je  veoma svestrano  i sistematski razmatrao izvjesne aspekte književnog rada uz obilje  sakupljenog  materijala iz raznih oblasti. U osnovi njegovog proučavanja je bila naučnikova  matematička pouzdanost, preciznost  i cjelovitost. Slično je postupao i prilikom obrade bilo koje teme, bez obzira koliko je ona bila udaljena od uobičajenih egaaktnih metoda. Preciznost, analitičnost i svestranost su predstavljale uzor i metod svih ispitivanja i razmatranja tog čuvenog matematičara.

Petrović je bio obdareni i posvećeni  kreativan duh u čijoj osnovi se, dakle, nalazila dominantna i  do savršenstva razrađena metoda analitičkog tretiranja problema. Uspon i dostignuća  njegovog sveobuhvatnog knjižavnoteorijskog i stvaralačkog rada su napisi koji su nastajali tokom mnogih decenija njegovog života. Zrelost tog napora su se najpotpunije ispoljili uoči samog  Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji, odnosno neposredno prije  1941. i 1942. godine,  kada je pripremio rukopis knjige pod naslovom ,,Metafore i alegorije“.  Ova Petrovićeva knjiga je, međutim,   objavljena tek  1967. godine uoči obilježavanja stogodišnjice rođenja tog velikana. Knjiga je izašla iz štampe kod njegovog već ustaljenog izdavača – u  Srpskoj književnoj zadruzi (kolo LX,  br. 405,  str. 196). Inače, ovo posthumno publikovano Petrovićevo djelo za   štampu je priredio vrstan poznavalac života i rada tog našeg velikana  prof. dr Dragan  Trifunović (1930-2010), koji je istovremeno napisao  predgovor, bilješke o piscu i veoma detaljnu bibliografiju radova  znamenitog srpskog matematičara.

„Opšti pregled – glasi kratak sadržaj knjige Metafore i alegorije.

– Primjeri metafora i alegorija u upotrebi u običnom životu i književnosti.

Zajedničke pojedinosti  činjenice.

Sličnost svedena na istovjetnost.

Opšti princip preslikavanja. Preslikavanje u obliku metafora i alegorija.

Vrijeme u metaforama i alegorijama.

Metafore i alegorije u poeziji.

Mitske metafore i alegorije.

Primjeri raznovrsnih naučnih sličnosti.

Naučni značaj metafora i alegorija.

Svođenje činjenica na tipove.

Tipske uloge. Predviđanje činjenica zaključcima po sličnosti.

Naučna predviđanja po jezgru sličnosti.

Primjeri tipskih uloga i posljedice njihove saradnje.

Metafore i alegorije kao ljudski izraz spone  materijalnog i impondaranbilnog svijeta.“

Petrović u svom detaljnom i svestranom ispitivanju suštine i smisla metafora i alegorija polazi od tačno utvrđenih i preciziranih osnovnih pojmova kako je to uobičajeno u matematici i drugim egzaktnim naukama. Tek na jasno utvrđenom i raščišćenim osnovama  može se graditi bilo kakvo teorijsko ispitivanje ili analiziranje.  Stoga se i u okviru daljeg i dubljeg  tretiranja pitanje određenih književnih tema nalazi njegovo nastojanje da sa matematičkom pouzdanošću i preciznošću obradi i ovu problematiku. Stoga se u tom pogledu  može unekoliko napraviti paralela sa matematičkim načinom povezivanja elemenata dvaju skupova pomoću preslikavanja ili korespodencije. Upravo je to bio razlog što ovaj vrsni matematičar  koristi i posebno prilagođenu matematičku terminologiju, ali joj daje, razumljivo, mnogo širu, raznovrsniju i bogatiju sadržinu od uobičajene u okviru uskostručnog tretiranja. Iz sadržaja knjige,  koji je upravo naveden, vidi se koje se sve oblasti obuhvataju njegovim razmatranjem i tumačenjem pitanja metafora i alegorija.

Pri prvom susretu sa knjigom ,,Metafore i alegorije“  posebno fascinatno djeluje obilje prikupljenog i prezentovanog materijala, kao i ogroman broj  izvanredno relevantnih podataka sa kojima raspolže  ovaj naučnik. On odlično poznaje najznačajnija književna djela, svjetska i srpska,  iz kojih  preuzima mnogobrojne  veoma reprezentativne primjere. Mnogi od navedenih ilustrativnih primjera  predstavljaju pravu paradigmu koja pokazuje kako veliki poznavalac razmatrane problematike može  svoje teorijske postavke da potkrepi i dopuni izvanredno slikovitim i upečatljivim  primjerima. Bilo bi zaista preopširno da se ovdje upustimo u detaljniji prikaz i  analizu ovog posebno značajnog Petrovićevog djela. Stoga ćemo se ograničiti da u nastavku dademo  kraći  odlomak iz uvodnog poglavlja pod  naslovom Opšti pregled:

„Kad se u velikim rečnicima i enciklopedijama potraži šta u najširem smislu znače izazi metafora i alegorija, nalazi se ovo: metafora je retorička figura kojom se značenje jedne riječi prenosi na drugu jednu riječ sa kojom prva ima samo toliko veze  što se, preme  onome što se ima u vidu, pod ovom drugom ima podrazumijevati prva; alegorija je jedna fikcija kakve bilo vrste koja u svijesti ima da izazove predstavu druge neke pojave, a ne one koju neposredno izražava.

Kad se npr. kaže svjetlost duha, to je metafora kojom se jedna odlika duha izražava kao svjetlost; kad se kaže da se istina skriva u kladencu tajanstvenosti, to je alegorija koja jednom konkretnom, materijalnom pojavom izaziva predstavu jedne apstraktne činjenice. Na jednoj slici u dvoru Henriha Četvrtog u Pou predstavljeno je božanstvo Eola kako duvajući diže na moru bure, a slikom se htjelo alegorijski izraziti snaga vjetrova i orkana; metafora zamjenjuje orkan Eolom, a alegorija izražava efekat akcija toga božanstva, odnosno vjetra. Druga takva slika predstavlja mitsku Nemezu, sa njenim terazijama u ruci, i alegorijski odražava ulogu regulatora i komentatora u svijetu, koja sve svodi na potrebnu mjeru i reguliše pretjerivanja kako u matetrijalnom tako i u impoderabilnom svijetu…

Metafore i alegorije imaju i svoje specijalnije oblike u kojima se upotrebljavaju u naročitim prilikama. To su simboli, amblemi i parabole, od kojih se prva dva oblika upotrebljavaju u metaforičkom, a treći u alegorijskom izražavanju. Simbol i amblem su metafore koje govore očima; njima se činjenice zamjenjuju predstavom ili sjenkom kakvog materijalnog objekta, kao što se npr. kuraž oličava u slici lava.  Parabola je figura  u kojoj se na alegoričan način daje kakva pouka, napr. moralna, tako da slika utiče na primitivniju svijest jače nego obična ili u kakvo ruho nerazvijena pouka, kao što se to radi u basnama.

Kakav je bio pravi, dublji smisao metafora i alegorija, i zašto se one tako rado, tako često i gotovo na svakom koraku upotrebljavaju,  i u običnom govoru, i u književnosti, i u nauci?  Na pitanje se obično daje ovako prost odgovor: One pružaju jedan izvrstan način za kratko a slikovito izražavanje činjenica, za koje bi, bez njih, često trebalo mnoštvo riječi da bi se izrazilo ono što se ima u vidu. Ali to nije sve, i odgovor je nepotpun: metafore i alegorije imaju mnogo dublji smisao i dublji korijen u ljudskoj svijesti; one odgovaraju jednoj instinktivnijoj i neodoljivoj potrebi duha, koja se ispoljava u svima fazama razvića svijesti. Naime, one su spoljni izraz duhovne potrebe da jedne činjenice preslikava na druge, bar prividno shvatljivije ili izrazitije, u cilju bilo da se učine razumljivijim, izrazitijim ili uljepšanijim. Preslikavanje je osnovano na sličnosti između raznoraznih činjenica, koje mogu nemati nikakve međusobne veze, ali imaju nečega neosporno sličnoga u svojoj suštini, što čini da one liče jedna na drugu i da po takvoj sličnosti jedna činjenica ne samo da podsjeća na drugu već da se i u običnom životu, i u poeziji, i u nauci  jedna zamjenjuje drugom…“

Pored mnogih drugih zaduženja i aktivnsti, treba navesti i Petrovićevu djelatnost  u oviru Zadužbine  Nikole Čupića (1835-1870), istaknutog narodnong dobrotvora, koja je osnovana 1871. godine. Ta Zadužbina je postala veoma poznata kulturna i obrazovna ustanova koja je dala veliki doprinos na raznim područjima života u srpskom društvu. Odbor koji je rukovidio tom Zadužbinom je bio sastavljen od veoma uglednih i poštovanih ljudi, među kojima se našao 1939. godine i Mihailo Petrović. Bila je to ne samo čast već i veliko priznanje tom velikanu imajući u vidu da je on naslijedio mjesto istaknutog prethodnika,  poznatog srpskog pjesnika Milana Rakića (1876-1938). Treba navesti da je Rakić bio klasični  predstavnik srpskog modernizma,  pri čemu je posebno potencirao spiritualne teme, uključujući i one egzistencijalističkog karaktera. Posebno su mu upečatljive pjesme koje govore o  prolaznosti  života (npr. Dolap). Inače, poezija mu se odlikuje izvanredno jasnom i prefinjenom formom i elegantnim stihom i rimom.     Kada je Petrovišć izbaran za člana  Odbora navedene zadužbine, na upražnjeno mjesto slavnog Rakića, to je predstavljalo osobito priznanje i Petrovićevom  književnom stvaralaštva, uključjući i njegove teorijske rasprave.

U biblioteci Poučnik Srpske književne zadruge 1940. godine izlazi Petrovićeva knjiga ,,Roman jegulje“, koja je imala 187 štampanih strana a čiji prvobitni naslov je bio ,,Istorija jegulje“. Tom knjigom se, zapravo, zaokružuje njegov ciklus od pet djela koja su nastala tokom njegovih  putovanja po širokim  okeanima, posebno kao rezultat `prethodnih  naučnih ispitvanja nastalih na tim putovanjima. U navedenim knjigama se najpotpunije iznosi sva Petrovićeva iskustva i zapažanja koja je on vidio i doživio kao član uglednih naučnih ekspedicija. Iako je ovdje riječ prije svega o poučnoj i popularnoj literature, namijenjenoj mlađoj populaciji i ljudima zainteresovanim za pomorstvo  i robolov, on pomno i znalački  iznosi niz veoma značajnih i literarno uobličenih pojednosti koje zaslužuju naslov pod kojim se knjiga i pojavila: ,,Roman o jegulji“. 

Ova Petrovićeva knjiga predstavlja izvanredno zrelo i uspješno literarno i popularno djelo. Nije riječ samo o posebnom pristupu i razmaranju životnog puta jedne od najčudovatijih vodenih životinja, već i o nastojanju da se osvijetle neke vjekovne tajne koje su neprekidno  interesovale biologe i ribolovce. Pisac tu daje izanredno pronicljiv i sveobuhvatan prikaz jegulje, pri čemu iznosi veliki broj sopstvenih zapažanja, opservacija  i zaključaka. U  uvodnom tekstu svoje knjige ,,Roman o jegulji“, pod naslovom  ,,Misterija jegulja“, Petrović daje  kratak i sadržaj prikaza svog djela vrijednog da ga i mi ovdje prenesemo:

,,Ako nauka i poezija mogu imati čega zajedničkog, one će ga neosporno naći u romanu i misterijama života jegulje. Taj roman, sa svojim za običnog posmatrača neshvatljivim fazama, scenama i misterijama koje se vjerovatno još za dugi niz decenija neće moći u svima svojim pojedinostima shvatiti i potpuno rasvijetliti, od vajkada je privlačio pažnju ne samo prirodnjaka, već i mnogih koji sa proučavanjem prirode nemaju nikakva posla.

Jegulja se od vajkada smatrala kao živi stvor kome niko ne zna ni početka ni kraj. Pitanje o tome kako jegulja postaje, bilo je zagonetka koja je dražila radoznalost i maštu prirodnjaka i filosofa svih vremena. Ono je zanimalo i Aristotela koji je, misleći o njemu, nalazio da je to nerešljiva zagonetka, kao i pitanje o tome na koji način jegulja završuje svoj život. Misterija je toliko uzbunjavala svijet da se, kad se vidjelo da o njoj ne može niko ništa da kaže, stvorilo mišljenje da je ona nedokučiva, ljudskom razumu za vječita vremena nepristupna i da zalazi u oblast misterija religije. Herodot je, pišući o jegulji, kazao da je to sveti stvor o kome samo božanstvo može dati računa.

U srednjem vijeku su jegulje smatrane kao živi dokaz egzistencije božanstva, i to kao najopipljiviji i najpouzdaniji dokaz za tu egzistenciju. U knjizi jednoga starog, prema slici u knjizi zaraslog u bradu i kosu srednjevjekovnog kaluđera, iscrpno se pretresa taj dokaz i nalazi da on za svakoga, pa i za najokorelijeg bezbožnika mora biti ubjedljiv. Svaki živi stvor mora imati svog pretka koji ga je rodio ili neposredno živog, ili preko jaja koja iz sebe izbacuje. Međutim, niko živi i nikad od Adama i Eve nije vidio sitnu jeguljicu, onakvu kakva bi bila rođena od svojih predaka, niti je ko ikad vidio jeguljinog mužjaka. sa mlečcem, ili ženku sa ikrom, niti njen izbačen mlečac ili ikru. Pa kako onda jegulja postaje? – pita se stari bradati kaluđer. Očevidno je da to ne može biti drugojače no neposrednim stvaranjem onakve kakva je, a to ne može činiti niko ko nema mogućnosti i silu božanstva.

Oni koji nisu vjerovali u takva objašnjenja, stvarali su najraznovrsnije i najčudnovatije pretpostavke o tome kako jegulja dolazi na ovaj svijet. Najrasprostranjenije mišljenje bilo je to da se ona stvara od blata na dnu jezera, bara i rijeka, i to neposredno onakva kakva je, ne vodeći ni najmanje računa o procesu kojim bi to moglo biti ostvareno. Niko nikad nije vidio mladu jeguljicu drugojače do u blatu, sa kojim je izgledala kao srođena i u kome ju je bilo teško i zapaziti. Blato je i elemenat iz koga je ona postala, pošto nigdje nema nikakva ni najslabijeg traga o tome kako je ona u njega zapala i šta je tome prethodilo.

Drugo jedno mišljenje, koje su naročito uporno zastupali profesionalni ribari, i to baš oni što su živjeli od lova jegulje, bilo je to da ona rađa žive mladunce, sitne kao crvići, I to u blatu u koje oni odmah po rođenju ulaze i u kome ostaju zariveni dok ne odrastu toliko da mogu bježati od riba grabljivica kojima bi služili za hranu. Mišljenje je bilo zasnovano na tome što je poneki ribar nalazio u odrasloj jegulji, uhvaćenoj na blatnome dnu jezera, bare ili rijeke, čitav roj sitnih glista koje je on smatrao za sitne jeguljice što će biti izbačene u blato kad tome dođe vrijeme. Međutim, prirodnjaci, ispitavši takve slučajeve, nalazili su da su to obični paraziti u unutrašnjosti organizma jegulje, koji su bili varka za proste, neobaviještene ribare. Pitanje o postanku jegulje stajalo je uvijek i neprestano otvoreno i, kako bi rekli pjesnici, obavijeno koprenom tajanstvenosti.“