Jovović za IN4S: Mitropolija stvorila Crnu Goru na tradiciji srpske državnosti

Cetinjska mitropolija je njegovala tradiciju srpske srednjovjekovne države, a ona je bila bila utkana i u narodnu svijest stanovništva koje je živjelo na teritoriji kojom su Petrovići Njegoši vladali, rekao je u intervjuu za IN4S profesor istorije dr Vasilj Jovović.

On je takođe naglasio, pozivajući se na Njegoša, da su nepristupačne krajeve Katunske nahije naselili potomsci srpskih vitezova koji su se borili u Kosovskoj bitci.

Približava se jubilej – 100 godina ujedinjena i oslobođenja. Kako se približava taj datum, Crnom Gorom kruže mnoge spekulacije, kao posteri „Nikad više 1918“, na kojima je opisan da su oslobodioci bili okupatori, a takođe manipulišu dijelom građanja o tadašnjem nasilju srpske vojske prema narodu u Crnoj Gori. Da li možete da nam predočite samu situaciju u narodu uoči skupštine.

-Ujedinjenje kao jedan progresivni čin podržavala je velika većina stanovništva Crne Gore. Velika narodna Skupština srpskog naroda u Crnoj Gori i njene odluke su rezultat jednog dugog istorijskog procesa. One nijesu bile rezultat jednog kratkog i nametnutog čina, već su ideje svesrpskog ujedinjenja bile prisutne u Crnoj Gori još od doba Petra I Petrovića Njegoša, koje su se razvijale i jačale kroz 19. vijek i dobile na intezitetu prvih decenija 20. vijeka.  Izvori koji nam potkrijepljuju ideju ujedinjenja i atmosferu uoči Velike narodne Skupštine nalaze se u arhivu Istorijskog instituta u Podgorici: spisi ministra Ljuba Bakića, poručnika Vuksana Minića, majora Vukašina Božovića, ministra Rista Popovića, kao i fond o Velikoj Narodnoj Skupštin Srpskog Naroda (pravila o izboru, telegrami podrške i zapisnik o radu). Zatim u listu „Ujedinjenje“ koji je bio zvanični organ Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, građa Crnogorskog odseka koji je formiran pri Ministarstvu inostranih dela Srbije i koja se čuva u Arhivu Srbije u Beograd. Takođe je od značaja legat dr Pera Šoća koji je smješten  u Centralnoj biblioteci „Đurđe Crnojević“ na Cetinju. Takođe razvoj ideje svesrpskog ujedinjenja može se pratiti i u štampi koja je izlazila u periodu od 1835. do 1918. godine na prostoru tadašnje Crne Gore, na prvom mjestu „Glasu Crnogorca“, kao i u mnogim istoriografskim radovima, memoaristici i dr.

Takođe i samo ime Velike narodne Skupštine iz 1918. godine, slično onome koje je usvojeno u decembru 1906. godine, u kome se jasno ističe srpski nacionalni identitet Crne Gore i Crnogoraca, a to je Velika narodna Skupština srpskog naroda u Crnoj Gori. U odluci Velike Narodne skupštine, između ostalog, je naglašeno: „Srpski narod u Crnoj Gori jedne je krvi, jezika i težnje, jedne vjere i običaja s narodom koji živi u Srbiji i drugim srpskim krajevima; zajednička im je slavna prošlost, kojom se oduševljavaju, zajednički ideali, zajednički narodni junaci, zajednička patnja, zajedničko sve što jedan narod čini narodom…“.

Kosovo je naš Jerusalim, a mi kao zavjetni narod ostajemo vjerni Kosovu. Da li možete da nam objasnite ko je ideju Kosovskog zavjeta čuvao i prenosio onda kada Nemanjići više nijesu bili tu, a pod ovim mislimo prvenstveno na Crnu Goru?

–Nosilac tradicije srpske srednjovjekovne države, ideje državnosti Nemanjića i Crnojevića na teritoriji Crne Gore, Brda i Primorja bila je Cetinjska mitropolija. Tokom svoje vladavine vladari iz svetorodne porodice Petrović Njegoš su baštinili srpsku državnu ideju temeljenu najviše na srednjovjekovnoj srpskoj državi Nemanjića i Crnojevića. Cetinjska mitropolija je njegovala tradiciju srpske srednjovjekovne države, a ona je bila bila utkana i u narodnu svijest stanovništva koje je živjelo na teritoriji kojom su Petrovići Njegoši vladali. Posebno je književno, kulturno i uopšte duhovno stvaralaštvo srpskog naroda na području Stare Crne Gore i Brda bilo nadahnuto srpskom srednjovjekovnom državom.  Još vladika Danilo Petrović Njegoš (1697- 1735) slavi kneza Lazara i Miloša Obilića kao oličenja herojstva. U jednom pismu crnogorskim glavarima iz 1714. godine vladika Danilo kaže: „Bila bi mi draga smrt da ste htjeli da svi skupa časno i slavni poginemo, kao što su to uradili knez Lazar i Miloš Kobilić, koji ubi cara na Kosovu, i poginu sa svojim gospodarem i sa njihovih sedam hiljada boraca … ostavivši poslije smrti vječnu slavu.“ Vladika Vasilije posvetio je značajan dio svoje „Istorije o Černoj Gori“ (Moskva 1754), koja inače predstavlja njegov politički manifest, Kosovskoj bici i Milošu Obiliću. To je ujedno i najstariji pomen Obilića za koji se do sada zna. Kosovska ideja je u vrijeme vladike Vasilija bila veoma živa i dokaz je da je „kosovska legenda, i u njoj mitski lik Miloša Obilića u Crnoj Gori nastao još znatno ranije, tj. prije sedamnaestog vijeka kao donje vremenske granice.“ Vladika Vasilije u svojoj „Istoriji o Černoj Gori“ naglašava da su Crnu Goru naselili preživjeli vitezovi u Kosovskom boju.

Kosovska ideja i motiv izdaje Vuka Brankovića, u kome se vide uzroci propasti srpske srednjovjekovne države, veoma su zastupljeni u stvaralačkom opusu vladike Petra I.  Petar II Petrović Njegoš se rukovodio sa dva ključna duhovna i nacionalna principa: prvi, kosovsku zavjetnu tradiciju, koju je on u  svom bogatom književnom stvaralaštvu uzdigao na znatno veći literarni i mistični nivo, nego njegovi predhodnici, i drugi, srpski narodni integralizam, čiji je ishodišni cilj bio i ostao stvaranje jedinstvene i nedjeljive srpske države na Balkanu. Kroz čitavo svoje stvaralaštvo Njegoš provlači tezu o Srbima iz podlovćenske Crne Gore kao potomcima srpskih vitezova – učesnika Kosovske bitke, koji su nakon propasti srpskog carstva naselili nepristupačne predjele Katunske nahije. Njegoševe najbitnije političke ideje bile su: „osveta Kosova“ i obnova Dušanovog carstva, koja je bila oblikovana u svijesti srpskog naroda iz Stare Crne Gore. O tome svjedoče memoarski zapisi Matije Bana (1818-1903), jednog od najpoznatijih predstavnika Srbokatoličkog pokreta u Dubrovniku. Svoje principe: kosovsku zavjetnu tradiciju i srpski narodni integralizam Petar II je iskazao u svom bogatom književnom opusu, pismima, memorandumima i političkim promišljanjima, posebno u svojim djelima: „Gorski vijenac“, „Šćepan Mali“, „Svobodijada“.

Državotvornu srpsku ideju najviše je razvio knjaz/kralj Nikola I Petrović (1860-1918) kome je uzor bilo „Dušanovo carstvo“. Svoje političke namjere ovaj vladar – pjesnik izrazio je u programskoj pjesmi „Onamo, onamo“ iz 1867. godine koju je srpski narod tadašnje Crne Gore prihvatio kao svoju borbenu himnu i kao poziv u rat za oslobođenje potlačenog dijela srpskog naroda, tj. kao svoj veliki nacionalni zadatak koji se mora ostvariti. Svoje političke ambicije Nikola Petrović dobrim dijelom je ostvario u ratovima sa Turskom 1876-1877. i Balkanskim ratovima (1912, 1913). Njegova želja je bila obnova srpske srednjovjekovne države na čijem bi čelu zbog svojih istorijskih zasluga bila dinastija Petrovića. U ratnom proglasu na Vidovdan 28. juna (10. jula) 1876. godine knjaz Nikola jasno izražava svoje političke planove: „osveta Kosova“ i „sloboda srpskog naroda“. A u govoru crnogorskoj vojsci pri polasku u Hercegovinu (3. jula 1876) besjedi: „Ovoga puta se Kosovo mora osvetiti! Ja polazim u ovaj sveti rat protiv Turaka a da vas i ne pozivam, jer sam uvjeren da vas ne bih mogao zadržati i ako bih to htio. Vi imate kao i ja samo jednu želju – uništenje smrtnog neprijatelja. A sad naprijed, sokolovi slovenskih brda! Pod Muratom I srušeno je srpsko carstvo, a pod Muratom V ono mora opet uskrsnuti. To je želja moja i svih nas, kao i volja svemogućeg Boga, koga moja kuća vjekovima tako žarko moli i poštuje.“ U govoru povodom stogodišnjice rođenja Petra II Petrovića Njegoša održanom 9. novembra 1913. godine, nakon povratka Kosova u okrilje srpskih zemalja Srbije i Crne Gore, kralj Nikola besjedi: „Naš mu se dobri srpski narod divno odazvao. Kosovo, ranu njegovog velikog srca, mu je izliječio, jer u dane stogodišnjice od njegova rođenja taj mu je narod Kosovo osvetio. Jedan duhom veliki narod nije se mogao ljepše odužiti duhu najvećega genija. Slava srpskom narodu! Slava gospodaru Crne Gore, vladici Radu! U jednoj nepotpisanoj epistoli kralja Nikole i njegove vlade u izbjeglištvu Nej-Sen-Siru, kraj Pariza, koja je objavljena povodom obnavljanja Srpske patrijaršije iznosi se državni i crkveni plan kralja Nikole i njegovih pristalica. On se sastojao u tome da kralj Nikola postane ujedinitelj i vladar srpske države, a da mitropolit iz Crne Gore bude srpski patrijarh. Kosovska ideja je u Crnoj Gori imala nacionalno-oslobodilačku funkciju i preko nje su cetinjski mitropoliti izgrađivali i afirmisali političku misao o oslobođenju i ujedinjenju srpskog naroda. 

Indokrinizacija i asimilacija nam dolazi u svim svefara života, preko obrazovanja, medija itd. Kako se to u istoriji posmatra, tj. kako dolazi do nasilnog stvaranja nove nacije, da li možete reći nešto o sličnim projektima koja su bila na ovim prostorima?

-Jedan o takvih projekata počeo je da realizuje Benjamin Kalaj, političar i istoričar mađarskog porijekla, koji je 1882. godine postavljen na mjesto zajedničkog ministra finansija Austrougarske za Bosnu i Hercegovinu. S obzirom da je vlast bečkog dvora bila poljuljana izbijanjem Hercegovačkog ustanka 1882. godine, Kalaj je smatrao da centalna vlast može ojačati suzbijanjem srpskog uticaja među stanovništvom Bosne i Hercegovine i to stvaranjem jedne nove nacije. Kalaj tada počinje da zastupa tezu po kojoj je  narod u Bosni, bez obzira na naciju i vjeru, jedan narod – koji on naziva bošnjacima. Ova Kalajeva ideja je naišla na brojne osude i oponente zbog nametanja jednog nepostojećeg nacionalnog identiteta. Kalajeva politika našla je odraza izdavanjem bosanske gramatike i lista „Bošnjak” (1891) koga je uređivao Mehmed beg Kapetanović Ljubušak. Kalajevom smrću 1903. godine i ukidanjem bosanskog jezika 1907. godine ovaj projekat doživljava krah. Sličnih prijekata imamo i u 20. vijeku.

Šta je to po Vašem mišljenju presudno da Zapadni svijet danas posmatra Srbiju kao dežurnog krivca, a kada znamo da je ista ta Srbija krvarila u oba svjetska rata i podnijela veliku žrtvu kakva je i između ostalog proboj Solunskog fronta?

-Politiku Zapadnog svijeta prema Srbiji s jedne strane određuje njen geografski položaj koji je istorijska konstanta, a sa druge strane njen geostrateški značaj koji je veoma promjenljiv. Istoričar Miloš Ković smatra da smo, počevši od ujedinjenja Njemačke i propasti Sovjetskog Saveza, svijedoci samoponištavanja svih ključnih posledica Prvog svijetskog rata i konačnog urušavanja versajskog sistema. Nestalo je Čehoslovačke i Jugoslavije koje su bile multietničke države i koje su bile formirane da bi suzbijale moć Njemačke i Sovjetskog Saveza. Danas Njemačka i države njenih tadašnjih saveznika preuzimaju glavnu riječ u Evropskoj Uniji. Uz sve to, Srbi su se, u ratovima iz devedesetih godina prošlog vijeka, našli na kako se kaže „pogrešnoj strani”, a poraženima, kako Ković dobro konstatuje, ne oduzimaju se samo suverenitet i teritorije, nego im se utiskuje i žig krivice. Takođe u evropskoj istoriografiji se vrši revizija Prvog svijetskog rata, tako da se kao glavne krivci za izbijanje rata ne sumnjiče samo Srbi već i glavne članice Antante.