Iz osnova Nauke o politici: Termin „teorija“ i Politologija

Politologija kao opšta naučna discipina o politici, tj. kako se najčešće definisao pojam „politike“ kao umeća (ruko)vođenja države (starogrčkog polisa – grada države) se kao predmet u istorijskom rasponu različito shvatao i shodno tome obrađivao. U početku je politologija kao predmet bila samo deo generalne istorije filozofske misli da bi se kasnije postepeno osamostaljivala u vidu Istorije političkih doktrina, Istorije političke filozofije ili pak društvene filozofije, državne i/ili pravne filozofske misli pa čak i kao Istorija pravnih teorija obzirom da se umeće rukovođenja državom i njenim građanima dobrim delom zasniva na primeni, interpretaciji, realizaciji i poštovanju zvaničnih pravnih normi (isto kao i na primeni nepisanog ali tradicionalnog pravnog zakonodavstva i njegovih društveno-moralnih normi na osnovu kojih određena društvena sredina živi i rešava svoje međuljudske odnose stolećima).

Termin „filozofija“ u svom značenjskom smislu je dovoljno obrađen i poznat i svodi se u suštini na „ljubav prema mudrosti“ tj. znanju odnosno opšte znanje (nauku) o čoveku, tj. njegovom bitisanju bilo na ovom ili onom svetu kako i samog sveta oko njega uključujući široku lepezu društvenih i prirodnih pojava (fenomena) koje utiču na čovekovo bitisanje. Međutim, značenje termina „teorija“ i „doktrina“ ostaju u mnogim konkretno-istraživačkim slučajevima, bar što se tiče Nauke o politici (Politologije) neodređeni ili u većini slučajeva nejasno definisani odnosno neprihvaćeni na nekom opštem (globalnom) nivou.

Termin „teorija“ je starogrčkog porekla i u opštem smislu predstavlja znanje koje je kao takvo opšte prihvaćeno. Ali, i takvo znanje se u praksi pojavljuje u najmanje tri oblika:

Teoretsko znanje koje nije (ili nije potrebno da bude) direktno vezano za primenu u praksi;

Naučno znanje, tj. znanje dobijeno oficijelnim sistemima naučnih provera i dokazivanja i koje kao takvo postaje formalno dokazano i „opšte priznato“ kao tačno (dokazano) znanje (tj. poznavanje funkcionisanja određene pojave, tj. fenomena);
Hipotetično značenje (tj. tvrdnju koja još uvek nije dokazana, odnosno „opšte priznata“ ali se široko primenjuje u praksi kao da jeste).

Suprotno od termina „teorija“, termin „doktrina“ u Politologiji uglavnom preovlađuje kod zapadnih ali pogotovo francuskih teoretičara i pisaca koji se bave istorijatom Nauke o ekonomiji. Međutim, isti taj termin „doktrina“ u Politologiji može da znači potpuno drugačiji kontekst u smislu npr. zacrtanog spoljnopolitičkog delovanja države (npr. „Bušova doktrina“ iz 2001. g. koja je proklamovala politiku „America First“). U svakom slučaju, francuski teoretičari smatraju da u istorijatu (političke i ekonomske) filozofije treba razlikovati dve vrste misli:

Tačno utvrđena i zvanično usvojena (u strogom smislu reči – dokazana) naučna znanja i zakonitosti koja se odnose na određenu pojavu/fenomen a koja je objekat određenog proučavanja – „teorija“;

Pogledi, shvatanja, nazori, interpretacije, mišljenja određenih osoba koji zvanično nisu utvrđeni kao „naučne teorije“ ali se koriste kao neka vrsta direktiva za konkretne političke akcije – „doktrina“ ili „hipoteze“, koje su više-manje praktična uputstva o konkretnoj akciji ali ne i zvanično naučno priznata znanja zakonitosti („teorija“).

Inače, termin „doktrina“ je latinskog porekla i potiče od reči doceo, docere, doctus (učiti, biti naučen, imati znanja). Ipak, i ovaj latinski termin izvorno ima više značenja kao što su:

Teoretsko znanje koje još uvek nije dobilo zvaničnu naučnu potvrdu kao provereno, tj. dokazano znanje u praktičnom životu (ova stavka se praktično poistovećuje sa tačkom 3 iz gorespomenute prezentacije značenja termina „teorija“);

Znanje koje se u suštini smatra istinitim, ali je u praktičnom smislu vezano za akciju (političku ili ekonomsku), tj. znanje koje nije čisto teoretsko. U ovom slučaju, bitno je napomenuti da se pod teoretskim znanjem smatraju dokazane činjenice dok se pod doktrinom podrazumeva neka vrsta uputstva za praktičnu akciju ili pak u politici naređenje za izvršenje određenog praktičnog zadatka u cilju rešavanja praktičnog problema.

Naučno znanje što se praktično poklapa sa tačkama 1 i 2 iz gorespomenute prezentacije značenja termina „teorija“.

Ipak, u praksi naučnog istraživanja u političkim, pravnim i ekonomskim naukama pod „teorijom“ se podrazumeva dokazano (naučno) znanje dok se pod terminom „doktrina“ smatra još uvek nedokazano znanje sa čisto naučne tačke gledišta – pretpostavke, koje u suštini ne moraju biti netačne ali u prakski još uvek nisu formalno dokazane kao naučno tačne tj. istinite. U Nauci o politici se termin „teorija“ u najširem smislu reči primenjuje za znanje u opštem smislu: dakle i kao znanje koje je naučno provereno ali isto tako i kao znanje koje je još uvek u formi korišćenja kao nedokazanog hipotetičkog mišljenja ili pak ono znanje koje je u osnovi usmereno na praktičnu delatnost određene grupacije ljudi.

Autor: dr Vladislav B. Sotirović
Ex-univerzitetski profesor
Vilnjus, Litvanija
Istraživač-saradnik Centra za Geostrateške studije
Beograd