Istraživačka putovanja Mihaila Petrovića Alasa

Piše: Vojislav Gledić

Prvo veliko istraživačko putovanje slavni srpski matematičar Mihailo Petrović Alas obavio je 1931. godine po sjevernoj polarnoj oblasti. On je u svojoj knjizi, koja se odnosi na tu svojevrsnu ekspediciju, a koju je objavio naredne (1932) godine u Srpskoj književnoj zadruzi, dao podroban  i zanimljiv  prikaz svega onoga što je vidio i doživio na tom putovanju.

Pri tome autor iznosi i mnogo kompleksniji splet pitanja i saznanja povezanih za osvajanje  i izučavanje sjeverne polarne oblasti, uključujući tu i ekonomsku stranu. U to vrijeme, inače, oblast Artika još uvijek nije bila podrobno istražena. Stoga je svako novo ispitivanje bilo korisno i širilo saznanja o tom hladnom i negostoljubivom području Zemljine kugle.

Petrović se posebno osvrnuo na pitanje života lokalnog stanovništva. Autor  sa izvanrednim znanjem govori o Eskimima i objašnjava način opstanka ovog neobičnog naroda u surovim geografskim uslovima. Kao izvanredno pasioniranog i odlično upućenog ribolovca, Petrovića, naravno, naročito interesuje pitanje ribolova u surovim klimatskim uslovima. U tom pogledu se posebno detaljno pozabavio kitolovstvom. On daje i pregled istorijskog toka i  nastojanja da se što dalje otplovi prema Sjevernom geografskom polu. U tim velikim i opasnim poduhvatima su se desile i neke velike tragedije o kojima Petrović podrobno izvještava svoje čitaoce. Ali se on, takođe, bavi i nekim drugim tragedijama koje su se desila u tom opasnom i hladnom dijelu Zemljinog područja.

Kasnije je Petrović pojedina poglavlja iz te knjige objavio kao posebne članke i napise u raznim periodičnim publikacijama što govori o popularosti tog rada, ali i svjedoči o interesovanju šire publika za teme koje je on tako lijepo, jasno i originalno obradio. Takva vrsta literature je ubrzo stekla  značajno mjesto  u srpskom književnom životu, pored ostalog,   zahvaljujući  i Petrovićevom radu na tom polju.

U produžetku dajemo taksativan  pregled sadržaja Petrovićeve knjige ,,Kroz polarnu oblast“:

Kratak opis puta.

Duž norveške obale. Pored Medveđeg ostrva i obala Špicberga.

Duž bankize i obale Grenlanda. Povratak u Evropu.

Poslovi polarnih ekspedicija.

Traženje novih puteva za vezu između pojedinih zemalja. Traženje novih zemalja. Pokušaji da se priđe što biže polu. Trgovačke veze i poslovi sa polarnom oblašću. Traganje za nestalim ekspedicijama. Naučni poslovi polarnih ekspedicija. Rudarska istraživanja u  polarnim oblastima. Ovogodišnja ispitivanja u polarnoj oblasti.

Teškoće i opasnosti putovanja kroz polarnu oblast.

Polarne tragedije.

Tragedija jedne engleske ekspedicije. Tragedija jedne američke ekspedicije. Tragedija jedne norveško-francuske ekspedicije. Tragedija spriječena u poslednjem času.

Među Eskimima.

Grendlanski Eskimi. Eskimi u lovu. Duhovni život Eskima.

Industrija lova u polarnoj oblasti. Lov polarnih životinja.

Jedna lovačka tragedija.

Lov kitova u polarnoj oblasti.

Kit kao predmet lova. Stari način kitolova. Novi način kitolova. Veliki njemački filozof o lovu kitova i ribolovu.

Kome pripadaju zemlje Sjeverne polarne oblasti.

Odmah po izlasku iz štampe Petrovićeve knjige putopisa  pojedini srpski kritičari, dobri poznavaoci književnog stavralaštva u srpskoj  sredini, analizirali su i davali opšti sud o njegovom  radu. Jasno je bilo da je  tu bila riječ  o jednoj posebnoj vrsti literature, veoma oskudnoj,  ali kojoj je jedan veliki matematičar dao zaista izuzetno lijep i svojstven  način izlaganja i pripovijedanja.

Ono što je dominantno bilo jeste da u Petrovićevoj putopisnoj prozi nema egzaltiranih epizoda i pasaža u kojima bi se isticale subjektivne karakteristike ličnosti pisca i nametala njegova individualnost. Naprotiv, on je tu veoma skromni, objaktivni i nadasve odlično obaviješteni i upućeni posmatrač i pripovjedač. Pored prikazivanja tekućih zbivanja, dakle događaja kojima je sam  pisac prisustvovao  i koje je zabilježio, u njegovom radu ima obilje neobično značajnih podataka iz istorije i života koji su predstavljali veoma dobar propratni materijal koristan i kao edukativno sredstvo za mlađe čitaoce.

Ubrzo su upravo mlade generacije, kako se to potom pokazalo, bile najznačajniji i najbrojniji čitaoci tog Petrovićevog putopisnog rada.  U produžetku ćemo dati samo kratke odlomke  iz kritičkih prikaza dvojice istaknutih beogradskih intelektualaca,  i to Milana Bogdanovića i Ivana Đaje. Milan Bogdanović  (1892-1964)  bio je  ugledna ličnost  srpske književne kritike i redovni član Srpske kraljevske akademije nauka. Ivan Đaja (1884-1957) je bio znameniti  srpski biolog i fiziolog, profesor i rektor Univerzitete u Beogradu i redovni član SKA koji je sa Petrovićem  godinama sarađivao, posebno na polju okeanografije.

„Djelo g. Mihaila Petrovića je u najpotpunijem smislu savremeno – naglašava kritičar Bogdanović: – i prema sadržaju koji govori o stvarima sasvim najako na dnevnome redu pred čitaocima, a i po duhovnoj  orijentaciji koja ide sasvim ukorak sa vremenom i sa duhom vremena. Njenu naučnu vrijednost, koja je autoritativna za Evropu i za svijet, najmanje imam mogućnosti i  prava ja da dokazujem. Ali što moram da kažem, to je djelo i književno, u najboljem smislu riječi, tačno odgovara onoj uprošćenosti, neposrednosti, egzaktnosti koja se danas traži od literature ove vrste. Sa ovom knjigom Zadruga je načinla zgoditak i nije nikakvo čudo  što je ona naišla na ogroman broj čitalaca čiji krug ide od djeteta u prvim godinama školovanja do iskusnih, naučno i književno zrelih ljudi. Ovom knjigom će Zadruga  uvijek zadovoljiti čitaoca.“

Akadenik Ivan Đaja je mogao da procijeni vrijednost Petrovćeve putopisne proze ne samo sa književnog, a time i stilističko-žanrovsvkog stanovišta,  već i kao vrstan stručnjak u biologiji. Pri tome je ovaj naučnik i stručnjak zapazio jednu   bitnu Petrovićevu karakteristiku kao putopisca, a to je njegovu  izvanredna  sposobnost da mnoge probleme i stručna pitanja prikaže na zaista jednostavan i prijemčiv način. Tako je pisac uspio da i neobrazovanog čitaoca uputi  u mnoge veoma stručne finese, posebno kada je bio u pitanju  ribolov na određene vrste ribe, kao  i prikazivanje života i običaja  ljudi koji su svoj vijek provodili u veoma  surovim i oskudnim uslovima hladne sjeverne klime. Petrović je u tom pogledu pokazao izvanredno  poznavanje raznih aspekata, ali  i sposobnost  i umijeće da to iznese na sebi svojstven,  plastičan i litararno prijemčiv način. U produžetku prenosimo samo kratak odlomak iz Đajinog analitičkog prikaza Petrovićevog putopisa:

„Rad profesora  tačnih nauka ne može da bude površan ni nepotpun. I zato se staje začuđen pred savjesnošću kojom je g. Petrović pružio čitaocima sve što je  od bitnog interesa za razumijevanje toga fantastičnoga svijeta vječitog leda i snijega. Slika polarne zone u knjizi g. Petrovića potpuno je jasna i zanimljiva. Možda je tome doprinijelo baš to odsudstvo književničkih pretenzija i egocentričnosti, ali je svakako tu bio od presudnog značaja veliki naučni  duh autora koji je navikao da zapazi i iznese ono što je u jednoj oblasi bitno, najcjelishodnije za izvjesnu  svrhu, a za koga površna mudrovanja nemaju nikakavu vrijedost.

Želeći da pruži sve što je potrebno znati o polarnoj oblasti, g. Petrović nije penebregnuo i zanimljivost  izlaganja, i knjiga se ne ispušta iz ruku do kraja.“

Nakon  svoje prve ekspedicije 1931. g.,  već  naredne (1932) godine,  Petrović ponovo odlazi, za vrijeme ljetnjih studenstkih ferija, na veliko putovanje po Atlanskom okeanu. I ovoga puta je veoma poletno krenuo na novo krstarenje u društvu eminentnih francuskih istraživača. Polazna stanica je bio grad Šerbur, a  odabrana ekipa istaknutih pomoraca, okeanografa i istraživača (naučnika) raznih profila  krenula je na put juna mjeseca. Ovog  puta smjer putovanja nije bila polarna oblast, nego je ekspedicija krenula ka zapadnom dijelu Atlanskog okeana, u smjeru Sargasovog mora. Ovo izvanredno živopisno more, za koje se uvijek naglašava da ima kobaltno plavu boju i da stoga predstavlja  neobično  morsko prostranstvo, bilo je  izvanredno značajna destinacija za istraživača Mihaila Petrovića. Ova ekspedicija je imala veoma ambiciozan plan ispitivanja,ali i omogućavala da se bolje sagledaju neka sporna pitanja ribljeg života i migracija,  što je Petroviću izuzetno imponovalo. Posebno treba naglasiti da je  ekspedicija posjetila i Antilska ostrva o kojima je Petrović imao veoma lijepo mišljenje još  od školskih dana kada je strasno čitao mnogobrojne avanturističke romane, posebno one koji su obrađivali teme o gusarima i njihovim podvizima. Tada je ekspedicija   posjetila i Bermude što ga je podstaklo da se pozabavi i problemom kretanje  jegulje koja upravo tamo ide da bi obavila svoj ciklus plođenja i mrešćenja.

Iduće (1933) godine Petrović je, takođe u izdanju Srpske književne zadruge, objavio svoju novu neobično zanimljivu knjigu pod naslovom ,,U carstvu gusara“. Ova knjiga je izašla u okviru biblioteke Poučnik  i imala 269  strana. Dajemo pregled sadržaja te Petrovićeve knjige:

Od francuske obale do pozornice antilskih gusara.

Od Šerbura do kolijevke jagulja. Nad kolijevkom jagulja. Sargasko more. Bermudi. Bahamska ostrva. Od Bahamskih ostrva do gusarskih gnijezda u Antilima. Ostrvo Kornjača (Tortuga). Haiti. mali Antili.

Po francuskim Antilima i povatak u Evropu. Francuski  Antili. Flibustiri. Gusarska  borba na ostrvu Kornjača.

Veliki antilski gusari Flibustiri.

Regularno gusarstvo u drugim morima. Gusari iz Denkerka, Nanta i Sen Maloa. Posljednji francuski gusari.

Morski pirati. Razlike između regularnih gusara i morskih pirata. Nekoliko zloglasnih antilskih gusara pirata.

Epizode iz morskih piratstava. Ženski  gusari pirati. Jedna gusarska pustolovina na ostrvu Marija Galanta. Gusarski Robinsoni na pustim ostrvima.

Današnji tragovi antilskog  gusarstva. Pismeni tragovi. Materijalni  tragovi.

Godine 1934. u ,,Godišnjici  Nikole Čupića“ Petrović  objavljuje posebno interesantnu i obimnu studiju pod naslovom ,,Jedan veliki muslimaski gusar“ (knj. 76, str. 80-127), ali se tu on pojavljuje sa pseudonimom Stari  ribar. Petrovićevo odlično poznavanje istorije gusarstva i piratstva mu je omogućilo da prikaže život i podvige najvećeg gusara XVI vijeka Hajredina Barbarose (1474-1546), izvanrednog pomorca i neustrašivog borca na morskoj pučini. Ovaj neobični pustolov je zainteresovao Petroviće, čovjeka strogog i veoma izoštrenog pogleda i shvatanja, kako bi  širu  javnost upoznao sa jednim zaista neobičnim pomorskim vukom. Tu je  Alas prikupio izvanredno pouzdanu građu i znao je veoma lijepom, jasnom i sa puno detalja ilustrovanom pričom da je prenese svojim čitaocima.  U pregovoru ovoj svojoj studiji Petrović ukazuje na motive koji su ga podstakli da se bavi tim gusarom,  pri čemu posebno naglašava  da on nije istoričar, specijalno  pomorstva, ali da je smatrao za korisnim da se o jednom neobično hrabrom i  svojevsnom avanturisti pruži životopis sa vjerodostojnim i provjerenim podacima.