Goranci, dobri ljudi sa Šar-planine

Piše: Jovan Aleksić

U živopisnom okruženju, koje kao da je neki umetnik kičicom stvarao, pokraj prostranih livada i bistrih potoka, na padinama Šar-planine živi jedan mali vredni narod. Poznat je po svojoj umešnosti, posebno kada je u pitanju zanatstvo. Iz ovog kraja poreklo vode mnogi znameniti ljudi koji su svojom delatnošću zadužili našu zemlju. Pomenimo samo Malića i Mehmeda Pelivanovića, Pajazita Pomaka, Fahrudina Jusufija, Miralema Sulejmanija… To su Goranci. Ovo je priča o njima, njihovom kraju, kulturi i identitetu. Večitoj borbi za opstanak.

Kad se kaže „Đurđevdan“, najveći broj ljudi odmah pomisli na veliki praznik, krsno ime mnogih Srba. Drugi pak pomisle na čuveni hit „Bijelog dugmeta“. Retko kome padnu na pamet Goranci, ljudi kojima je ovo najveći praznik.

Goranci su etnička zajednica specifičnog identiteta čija se postojbina nalazi na tromeđi današnje Srbije, Albanije i BJR Makedonije. Njihovo poreklo vezano je za stare srpske naseobine na prostoru Šar-planine, koja se za vreme srednjovekovne srpske države nalazila u njenom središnjem delu (kako je istorijskoj nauci poznato, u to doba, u predelima Šar-planinskih župa – Siriniću, Sredskoj, Gori i Opolju, kao u čitavom kraju između Crnog Drima i Vardara sa Gornjim i Donjim Pologom (danas oblast oko grada Tetova) živelo je srpsko stanovništvo). Zbog svoje vernosti, marljivosti i rada uživali su posebne privilegije od cara Dušana. Nakon pada srpskih zemalja pod vlast Osmanlija, među poslednjima su primili islam, dugo odolevajući pritiscima i nametima zavojevača. Početak procesa islamizacije pravoslavnih Goranaca datira u 16. veku i on se odvijao sa manjim i većim intezitetom. Ipak, sve do polovine 19. veka, u Gori je bilo pravoslavnih. Poslednja pravoslavna hrišćanka u Gori umrla je 1856. godine. Zvala se Božana. Ona je bila strina oca Petra Kostića (1852-1934), poznatog srpskog književnika i nacionalnog radnika, rektora Prizrenske bogoslovije, koji je ostavio vredna svedočanstva o islamizaciji dela svoje porodice, kroz čiju se sudbinu i životni put metaforički može opisati istorija srpskog naroda u Staroj Srbiji za vreme turske okupacije.

Ipak, Goranci nisu zaboravili svoje korene. Brižljivo su čuvali svoj jezik, običaje i kulturu, kao i ostatke pravoslavnih crkava i grobalja. Poznati ruski diplomata, istoričar, entograf i arheolog Ivan Stepanovič Jastrebov (1839-1894) je u svojim zapisima istakao da kod Goranaca, posebno starijeg životnog doba, još uvek postoji živa svest o svojim korenima.

Veliku privrženost Goranaca svom davnašnjem poreklu možda najbolje ilustruju reči Sulj-kapetana, goranskog hajduka na samrti 1909. godine: „Novu veru nisam upamtio, staru nisam zaboravio“. Tako je do dan-danas, zbog čega vrlo često ispaštaju.

Osim Broda, Goranci naseljavaju još 18 mesta sa srpske strane Šar-planine: Baćka, Vranište, Globočica, Gornja Rapča, Gornji Krstac, Dikance, Donja Rapča, Donji Krstac, Dragaš, Zli Potok, Kruševo, Kukuljane, Leštane, Ljubovište, Mlike, Orćuša, Radeša i Restelica. U Albaniji postoji devet goranskih sela: Borje, Zapod, Košarište, Orgosta, Orešek, Orčikle, Pakiša, Crnolevo i Šištavec, a u BJR Makedoniji dva – Urvič i Jelovjane. Na ovom prostoru danas živi od 7.000 do 10.000 Goranaca, a u Srbiji i rasejanju ukupno oko 60.000. Svoj jezik nazivaju našinskim (našenskim) ili goranskim govorom, koji je najbliži savremenom srpskom (prizrensko-timočki dijalekt) ili staroštokavskom srpskom jeziku, sa izvesnim specifičnostima, lokalizmima, turcizmima i arhaizmima. U Srbiji koriste ćiriličko a u Albaniji latiničko pismo. Primetan je uticaj cincarskih, vlaških i juručkih etno-kulturnih elemenata na razvoj njihovog identiteta. Zahvaljujući geografskoj izolovanosti, nerazvijenim saobraćajnim komunikacijama i kasnom primanju islama, uspeli su da izbegnu procesu arbanašenja (albanizaciji) kome su bili podvrgnuti mnogi krajevi u Staroj Srbiji.

Kao svi drugi muslimani, i Goranci praznuju Ramazan i Kurban-bajram. Obeležavaju i Ašure, kao i Deljenje, kada se za pokoj duše preminulih deli alva.

Goranci obeležavaju Dan proleća (Den proljećen), prvog prolećnog kalendarskog dana, šetnjom mladića i devojaka po livadama, proplancima i šumama, kao i Babin den, koji se slavi oko Bogojavljenja, kada momci iz centra sela štapovima teraju lutku napravljenu od okrnjenog klipa kukuruza koju nazivaju Guđa do reke, gde je bacaju, uz povike „Zima da ne se vrati“! Četvrtak je dan u nedelji koji se kod Goranaca najviše poštuje. U narodnom govoru poznat je kao „dobar den“, jedini neradni dan kod Goranaca.

Osim islamske i narodne obredne prakse, Goranci poštuju i svoju nekadašnju, hrišćansku. Za Božić kuvaju kukuruz i dele komšijama. Ulazna vrata kite hrastovim grančicama. Žene mese božićni kolač u koji stavljaju metalni novčić. Onaj od ukućana koji dobije parče kolača sa novčićem smatra se da će biti srećan cele godine. Vidovdan je takođe značajan deo goranske tradicije. U našinskom jeziku postoji izreka „Će viđime na Vidof den“, koja ima dva konteksta. Po jednom označava Sudnji dan (po slovenskom bogu Vidu), kada će se svima suditi za dobro i zlo učinjeno u životu, a po drugom sa idejom kosovskog zaveta (po kome se na Vidovdan vidi ko je kakav, ko je ko, „ko je vjera, a ko nevjera“).

Preuzeto sa portala: Rasen