Da li je postojao kralj Tomislav?

Piše: Antonije Farčić

Kada kritički istražimo i ocenimo sve istorijske izvore, kao i sve ono što su razni jugoslovenski istoriografi napisali i izložili o kralju Tomislavu, dolazimo do ovih zaključaka:

I Ni jedan istoričar do danas nije mogao da iznese bilo kakav pozitivni i direktni naučni dokaz da je zaista nekad postojao Tomislav, „prvi hrvatski kralj”, kako ga oni proglašavaju. Svi argumenti i svi „dokazi” hrvatskih pisaca, više ili manje, samo su oštroumna dovijanja, ukoliko nisu netačna i neosnovana nagađanja, ponekad i tendenciozna.

Sva veličina toga „kralja” i sva slava njegova „kraljevanja” samo je, recimo, jedna lepa romantičarska legenda, koja od istorijske nauke ne može da bude prihvaćena, pa ma kako ona bila vešto i znalački ispričana i obrazložena.

II Cela ta kraljevska legenda, u današnjem svome obliku, smišljena je tek odnedavno, u drugoj polovini XIX veka, a zasnovana je, u prvom redu, na falsifikovanim aktima tobožnjih splitskih crkvenih sabora iz 925. i 928. godine, kao i na nekim zagonetnim glavama poznatog Barskog Rodoslova ili Letopisa popa Dukljanina. Pored ta dva izvora, ta legenda oslanja se i na izvesne podatke grčkog traktata De administrando imperio od vizantiskog cara Konstantina VII Profirogenita, iz prve polovine X veka, i najzad na dva-tri problematična podatka iz stare knjige Istoria Salonitana od Tome, splitskog arhiđakona iz XIII stoleća.

III Prvi koji je toj novoskovanoj legendi dao naučnu argumentaciju bio je Franjo Rački, kanonik zagrebački, kada je 1871. godine objavio svoju poznatu raspravu Kako i kada se preobrazi hrvatska kneževina u kraljevinu? Račkovu tezu prihvatio je najpre poznati bugarski istoričar Drinov u svojoj radnji o Južnim Slovenima i Vizantiji, koja beše publikovana na ruskom jeziku 1875. godine.

Posle Račkoga i Drinova, 1881. godine, objavio je svoju radnju i Ivan Kukuljević Sakcinski pod naslovom Prvovjenčani vladaoci Bugara, Hrvata i Srba i njihove krune. Na izvodima, pretpostavkama i izveštačenoj argumentaciji tih triju istoričara izrađena je celokupna današnja istorijska legenda o kralju Tomislavu. 

IV Proizvoljne kombinacije Račkoga i Kukuljevićeve prihvatiše i svi ostali hrvatski istoričari, kao i neki strani. Utome nisu zaostali ni istoričari srpski.

Ali sve ono što su pomenuti naučnici, u svojim odnosnim raspravama, izneli još uvek neodređeno, kao hipoteze i posibilitete, to su raznovrsni hrvatski i jugoslovenski udžbeničari prihvatili kao utvrđene, neosporne i kategorične istorijske istine i činjenice, pa su time, preko svojih udžbenika „nabijali glave” hrvatskoj školovanoj omladini i inteligenciji, a preko njih to se sve stalo ubacivati i u najšire narodne slojeve.

Hrvatski istoričari mnogo danas znaju da nam pričaju o tome svome „prvom kralju”. Tako npr. odeljak Kralj Tomislav i njegovo doba (910-928), koji je napisao Ferdo Šišić u svojoj velikoj Povijesti Hrvata u doba narodnih vladara, ne iznosi manje od 29 širokih i dugačkih pagina. Ima čak i čitavih zasebnih knjiga, monografija, kao i luksuznih spomen-knjiga o Tomislavu.

Nema temelja sve ono što hrvatski istoričari pišu

Mogli smo konstatovati da nema temelja sve ono što hrvatski istoričari pišu i konjekturišu o tome „kralju” i o njegovom „kraljevanju”, konstatovasmo takođe da je sve to izmišljeno i namerno tako skovano kako bi se, s jedne strane, prikrilo faktično stanje stvari, a sa strane druge kako bi se stvorila veštačkim načinom jedna imaginarna hiljadugodišnja državnost i fundiralo takozvano hrvatsko državno pravo.

Ova zanimljiva patriotska rabota, kao i sve ostale učene radnje o „Tomislavu i njegovoj dobi”, što ih u najnovije vreme napisaše razni hrvatski povesničari, zavele su već mnoge i mnoge neuke Hrvate, quorum infinitus est numerus, kao i mnoge Srbe, pa i mnogo učene ljude, čak i renomirane naučnike, i naše i strane, koji često ne idu za tim da prouče sve temeljito i da saznaju sami da li je upravo sve onako kako nas renomirani hrvatski istoričari obaveštavaju, pa to bio i jedan Rački. I u ovom slučaju mnogi ozbiljni naučnici zastraniše u zablude, oslanjajući se na „verba magistri”.

Kroz više od tridesetak godina interesovasmo se pitanjem egzistencije toga „kralja” Tomislava. Proučismo sve odnosne istorijske izvore i spomenik, kao i sve ono što su razni pisci i istoriografi napisali o tome. Od sabranog gradiva obradismo dve obimne istorijske disertacije: jednu nazvasmo „Takozvani akti splitskih crkvenih sabora (925? i 928? godine)”, a drugu „Da li je postojao kralj Tomislav?”.

Najvažnije rezultate našeg istraživanja iznosimo i u ovoj našoj skraćenoj disertaciji da bismo dokazali da je izmišljotina sve ono što jugoslovenski istoričari danas pričaju o tom „kralju” Tomislavu, a pored toga da bismo opravdali i objasnili naš stav pri iznošenju istorijskih činjenica o postojanju države starih Neretljana. Nepristrasnim i obaveštenim čitaocima prepuštamo da slobodno presuđuju da li su naši argumenti stvarni, temeljiti, dovoljno provereni i ubedljivi, kao i to da li je ova naša kritična disertacija napisana sine ira et studio, kao što treba da bude u jednoj ozbiljnoj naučnoj radnji ovakve vrsti. U ovom našem radu, naglašavamo, nije nas vodila nikakva druga pobuda sem težnje za istinom.

Naša namera nije bila zavođenje neobaveštenih nego ubeđivanje onih koji osećaju potrebu za saznanjem istine. U našim istraživanjima držali smo se onoga što je jednom prilikom napisao Ilarijon Ruvarac: „Istina je nada sve; što ne stoji, što nema čvrsta temelja, što je napeto, nakićeno, namešteno, izmišljeno, to se ruši, i mora se kad-tad srušiti i pasti, i po tome podleži promeni; a što je istinito, to će ostati, iako zatrpano, umotano i zagušeno; to će s nova oživeti i s nova zablistati, pa ma sve Pante i Pantelije pukli od jeda.”

Protiv ove legende, a u korist utvrđenja prave istorijske istine, treba uvažiti, između ostalih, i ovih jedanaest argumenata onako kako ih mi ovde formulišemo i postavljamo: 1) Vizantiski car i istoričar Konstantin VII Porfirogenit, u svojim delima, ni jednom reči ne pominje osnivanje kraljevstva hrvatskog i nekog hrvatskog vladara imenom Tomislav. Ondašnje hrvatske arhonte (Trpimira, Krasimira i Miroslava), svoje savremenike, naziva uvek samo arhontima, a zna i za ondašnjeg bana Pribinu.

Iz Porforogenitova izlaganja tačno i jasno možemo konstatovati: da Hrvatska, u prvoj polovini X veka, nije nikako bila jedna ujedinjena kraljevina nego samo jedna dvojna oblasna zajednica pod suverenitetom Vizantije. U toj dvojnoj zajednici vladali su banovi severnim trima županijama, dok su 11 južnih županija vladali arhonti. Granice te Hrvatske tačno su određene: južna granica beše reka Cetina, severna: temat Istorija i planina Kapela, a istočna granica, prema velikoj zagorskoj arhontovini Srbiji sa Bosnom, beše reka Una i planine koje se pružaju vodomeđom južno od izvora one reke do Lijevna. 2) Natpis na dvema kninskim pločama utvrđuje istorijsku činjenicu da Hrvatska, ni u drugoj polovini X veka, još nije bila kraljevina, a hrvatski vladar još nije nosio titulu kralja nego titulu „velikog vojvode” tj. dux magnus. 3) Toma Arhiđakon, u svome delu Salonitanska istorija, takođe nikako ne pominje kralja Tomislava i njegovo osnivanje hrvatskog kraljevstva, kao ni njegove takozvane splitske sinode sa Grgurom Ninskim, pobornikom glagolizma, dok izrično navodi da je neki Dircislav (Držislav) bio prvi kralj hrvatski. 4) Takozvane isprave o splitskim crkvenim saborima 925. i 928. god., koje se nalaze u tekstu anonimnog manuskripta Historia Salonitana Major, a koji je bio skalupljen prema delu Tome Arhiđakona, u XVI ili početkom XVIII veka, i na kojim se „dokumentima” zasniva cela današnja legenda o „kralju” Tomislavu, treba odbaciti kao podmetnute falsifikate.

Sami podaci tih „dokumenata” jasno dokazuju da su ti spisi docniji krpež. 5) Rimski papa Ivan X bio je jedan od najrazvraćenijih ljudi, a nije bio bolji ni njegov naslednik papa Leon, i s obzirom na prilike njegova vremena u Italiji, kao i ondašnje pornokratije u Rimu, on nije mogao da saziva one splitske sabore u vizantiskom gradu Splitu i da, pored toga, razvija onoliku delatnost, kako to proizlazi iz tih tobožnjih dokumenata o splitskim sinodima; on to nije mogao ni iz razloga što u onim godinama uopšte nije bilo aktuelno pitanje o zabrani slovenskog bogosluženja u rimokatoličkoj crkvi.

Uostalom, sam autor tih „dokumenata” izrično navodi da je to bio papa Ivan IV, kako su to „ispravljali” Farlati i njegovi sledbenici. 6) Ne postoje uopšte nikakvi strogo naučni dokazi, sem pretpostavki, da je glagolica delo svete solunske braće Kirila i Metodija i da je glagolizma (a to znači: rimokatoličko bogosluženje na staroslovenskom jeziku) bilo u Hrvatskoj i Dalmaciji već u prvoj polovini X veka.

Prema tome, tzv. borba za glagolicu u trećem deceniju X veka spada u oblast bajki, kao i „kralj” Tomislav sa svojim biskupom Grgurom Ninskim. 7) Jedna starija verzija Barskog rodoslova (Letopisa popa Dukljanina na latinskom jeziku) pominje između mnogih ostalih kraljeva „slovinskih i dalmatinskih” i nekog kralja Tomislava, ali ni kao prvog kralja ni kao osnivača kraljevstva hrvatskog, pa iznosi o njemu, kao njegovo glavno životno delo, da je mnogo ratovao sa mađarskim kraljem Atilom, dok se u hrvatskoj redakciji toga istog Rodoslova (tzv Hrvatska hronika) ime nekog kralja Tomislava nikako ne pominje, kao ni u latinskom prevodu te „hrvatske kronike” od Marka Marulića.

Ime Tomislav jedna je nespretna kovanica

8) Ne postoje uopšte nikakvi drugi istorijski izvori, ni iz X veka ni iz docnijih vekova, na osnovu kojih moglo bi se utvrditi bilo kakvi podaci o događajima u Hrvatskoj za „kralja” Tomislava. 9) Ne postoje takođe ni arheološki podaci na osnovu kojih moglo bi se dokazati postojanje kralja Tomislava. 10) Samo ime Tomislav jedna je nespretna kovanica, jedno hibridno nemoguće ime, koje u našem narodu, srpskom i hrvatskom, kao ni u kojem drugom narodu slovenskom, nije nikad bilo ni zabeleženo i zapamćeno kao lično ime, pa je stoga takvo ime potpuno sumnjive provenijencije, kao što su i sva ostala mnoga imena u prvom delu Barskog rodoslova.

Cela istorija hrvatska i srpska ne pozna ne samo nekog drugog vladara s imenom Tomislava nego ni kakvog drugog običnog čoveka sa takvim imenom. Isključeno je stoga da se takvim imenom nazivao jedan kralj. Prvi put u javnosti ime Tomislav javlja se tek u italijanskom prevodu Barskog rodoslova od Mavra Orbinija, 1601. godine, a to kao ime kralja primorske srpske države, ne hrvatske.

Ime Tomislav popularizovalo se tek u najnovije doba. 11) Argumenti hrvatskih istoričara po pitanju „kralja” Tomislava neosnovani su i proizvoljni, tendenciozni, neprihvatljivi i neodrživi pred istorijskom kritikom: sve su to samo dovijanja i nagađanja, zasnovana u prvom redu na falsifikovanim spisima splitskih crkvenih sinoda iz tobože 925. i 928. godine.

Sami ti istoričari ne slažu se u svojim navodima i često se pobijaju međusobno, pa mogu i ti njihovi kontradiktorni argumenti da nam posluže kao gradivo za dokazivanje da Tomislav nije postojao. Štaviše, ti istoričari nisu se žacali ni da izvrću podatke u dokumentima, pa i da falsifikuju istorijske izvore. Iznosimo ovih jedanaest naših argumenata sa primedbom „između ostalih”, jer nam je jasno da sa njima nismo iscrpili sav dokazni materijal i ceo ovaj predmet, pa bismo mogli formulisati i obraditi još neke argumente. Od tih „ostalih” argumenata, koje ovde nismo formulisali i podvukli, napomenućemo vrlo značajan argument koji bismo mogli da obradimo kritičkom analizom latinskog teksta takozvanih akata splitskih sabora, tobože iz 928. god.

Takvom analizom dokazali bismo prvo, da jezik i stilizacija tih „dokumenata” u potpunosti su isti kao i sav ostali tekst mistifikovane Veće salonitanske istorije, a drugo: da se takvim jezikom nisu pisala papska pisma u X veku. Kritikom pojedinih podataka, kao i ispitivanjem latinskog jezika i stila, mogli bismo nepobitno dokazati njihov apsolutni i stopostotni falsifikatorski karakter, i pored svega što oni, u izvesnom pogledu, bilo to onako slučajno, bilo to zaslugom izvesne naučne spreme nepoznatog falsifikatora, „prekrasno se slažu sa starom crkvenom disciplinom”, kako se izražava jezuita Farlati u njihovu odbranu, i što se tobože „vreme, ličnosti i sva fakta sasvim između sebe slažu”, ma da se to nikako ne može složiti s istorijskim činjenicama.

Ali smo tu vrlo značajnu analizu morali da izostavimo ovom prilikom. Za takav naučni posao od preke je potrebe specijalna stručna sprema, i to u trojakom pogledu: treba, naime, pored specijalne stručne spreme istorijske još i specijalna stručna sprema latinskog jezika, kao i specijalna stručna sprema teološka. Jedan drugi argument izneli smo u izlaganju o obrazovanju države starih Neretljana u raspravi Država Neretljana. Ograničavamo se ovde samo na ovih jedanaestoro argumenata iz razloga što bismo hteli da izbegnemo prekomerno negomilavanje dokaza.

Preuzeto iz: BRATSTVO – FRATERNITY, Toronto, Ontario, godina XX, novembar-decembar 1973, broj 221-222, str. 22, 23 i 25.

Izvor: Stanje stvari