Crnogorski federalisti 1941. kao lagani obrok Dučea

Piše: Vojin Grubač

Brzina kojom je Benito Musolini preko svojih generala, i okupacionih trupa koje su ušle u Crnu Goru 17. aprila 1941. godine, “diciplinovao” crnogorske federaliste- je zaista frapantna.

Nije bio samo u pitanju iznenađujuće visok prezir koji se demonstrirao prema njima, već i munjevitost odluka koje su crnogorske federaliste dovele u politički jadan položaj- te njihovu parolu “Za pravo, čast i slobodu Crne Gore” u potpunosti diskreditovale.

S ove vremenske distance, nema nikakve sumnje da su crnogorski federalisti, dočekavši italijanske okupacione trupe s oduševljenjem- otvoreno im nudeći kolaboraciju, momentalno pali u italijansku nemilost. Po svim pravilima okupacionog žanra- nije se očekivalo da se to desi baš u takvom obimu i tako resko.

Crnogorski federalisti su očekivali od italijanskog okupatora da se ne ponaša kao okupator, već kao „oslobodioc“- koji će im momentalno predati vlast i s ushićenjem ispuniti sve teritorijalne pretenzije i želje. Ta ideja je u samom startu bila suprotna elementarnoj političkoj logici i zdravom razumu, pa se sve desilo- upravo obrnuto!

U osvrtu na te događaje, i temu, u ovom tekstu će biti korišćeni podaci koje je u svojoj knjizi (1*) objavljenoj na Cetinju 1977. g. prezentovao crnogorski istoričar dr Radoje Pajović.

Prvobitna kompromitacija crnogorskih federalista

Da bi konačno, i bez ostatka, od crnogorskih federalista napravili političku ništicu- Italijani su ih ostavili sa se samodiskredituju neumjerenim slavopojkama okupacionim trupama. Naime, bilo je jasno da će crnogorski federalisti, “poznati borci protiv okupacije”- konkretno “srbijanske 1918.”, eventualnim veličanjem italijanske okupacije 1941.-  porušiti svoje temeljne principe i prepoznatljivost- prevarajući ih u suprotnost. To se nije očekivalo, ali se desilo!

Kompromitacija crnogorskih federalista je otpočela prvo iz ustaškog Zagreba koji je, sedam dana prije ulaska italijanskih trupa u Crnu Goru, već odredio da će budući šef “Neovisne Crne Gore” biti Sekula Drljević.  Dan ranije, Sekula Drljević i  Savić Marković Štedimlija su  sročili Proglas crnogorskih studenata u Zagrebu, kojim su pozvali italijanske trupe da “zauzimanjem teritorije” Crne Gore  izvrše njeno “oslobađanje od okupacije”.

Na drugoj strani, u Crnoj Gori su štampani mediji Crnogorske stranke federalista italijanske trupe dočekali frenetičnim pokličima: “Živjela slobodna Crna Gora” (“Glas Crnogorca”, Cetinje, 19. april 1941.) i  “Crnogorski narode, srećna ti slobodna Crna Gora!”(“Zeta”, Podgorica, 24. april 1941.).

Crnogorskim federalistima je, potom, čak dopušteno da formiraju marionetsku vlast na okupiranoj teritoriji. Naime, Jovo Popović i Dušan Vučinić su nakon ulaska Italijana na Cetinje – preuzeli opštinsku vlast na Cetinju i formirali Privremeni upravni odbor od 13. članova koji je preuzeo vlast u Zetskoj banovini od tadašnjeg bana Blaža Đukanovića.

Zatim je „nova crnogorska vlast“ krenula sa slavopojkama o “oslobodiocima i slobodi”, na sledeći način:  “Privremeni upravni odbor je istog dana izdao proglas u kome se kaže da su sile Osovine oslobodile Crnu Goru od dvadesetogodišnjeg jugoslovenskog ropstva i da su stvoreni uslovi za „vaspostavljanje stare plemenite i ponosne Crnogorske države“.  (1*, str. 50.)

Naravno, nisu propustili priliku da obećaju “izgradnju građanskog društva”, pa je Odbor- “obavijestio javnost da se pod zaštitom italijanskih vojnih vlasti „ustoličio u Vladinoj palati i počeo djelo građanske izgradnje“. (1*, str. 51.)

Organ koji su formirali je odmah prerastao u Privremeni administrativni crnogorski komitet, koji je bio podređen komandantu italijanske divizije Mesina, čije se sjedište nalazilo na Cetinju. Zatim su se “razvile zastave” i poslali telegrami “zahvalnosti i poniznosti” Musoliniju, Ćanu, italijanskom kralju Vitoriju Emanuelu:

“Članovi komiteta su zatim razvili crnogorske i italijanske zastave na bivšem Kraljevom dvoru i drugim javnim zgradama. Poslije toga, Komitet je uputio pozdravne telegrame italijanskom kralju, Musoliniju i ministru spoljnih poslova grofu Ćanu, izražavajući im poniznost i zahvalnost što su ih „oslobodili od srbijanskog ugnjetavanja“.  (1*, str 51.)

Demonstracija slabosti i neprincipijelnosti

Dotični Komitet je potom stvorio privremenu „crnogorsku Vladu“ u sledećem sastavu: Jovo Popović- predsjednik Komiteta i ministar spoljnih poslova, i resorni ministri: Dušan Vučinić, inž. Bogdan Ivanović, dr Jovan Klisić, dr Ivo Jovićević, Petar Lompar i Krsto Petrović.

Ovaj Komitet je od 22. aprila krenuo u formiranje lokalne vlasti kroz mjesne komitete, i brzo je uspostavio na Rijeci Crnojevića, u Podgorici, Baru, Ulcinju, Danilovgradu, Nikšiću, Šavniku, Kolašinu i Andrijevici. Međutim, i ova lokalna vlast je bila podređena okupatorskim vojnim komandama mjesta.

Formiranjem lokalne vlasti, koja je pokrivala samo trećinu teritorije Zetske banovine-  koju su vidjeli kao osnovu nove Nezavisne Crne Gore,  crnogorski federalisti su Italijanima pokazali očiglednu političku namoć “na terenu”.

Na drugoj strani, sam fakt da je marionetska vlast na svim nivoima bila direktno potčinjena okupatorskim oružanim snagama, govorio je o nedostatku političke principijelnosti crnogorskih federalista u odnosu na ono što su govorili 1918. godine.

Naime, rukovodstvo crnogorskih federalista je ponavljalo,  kao mantru,  da je “Crna Gora 1918. godine (re)okupirana od strane srpskih »Jadranskih trupa« čiji je komandant bio general Dragutin Milutinović”. Ali i sledeće, da je- “Milutinovićevu vojnu vlast zamijenila, u prvim mjesecima 1919. godine, Komanda »Zetske divizijske oblasti« sa sjedištem na Cetinju- čiji je komandant general Miloš M. Mihailović postao de- fakto okupacioni vojni guverner”.

Dvadeset dvije godine docnije, aprila 1941. godine, kada je Crna Gora okupirana od italijanskih trupa- ti isti crnogorski federalisti formiraju marionetsku  “crnogorsku Vladu” koja je potčinjena generalu Karlu Tućiju, komandantu italijanske divizije Mesina na Cetinju, a kojem je šef bio general Ugo Kavalero, komandant italijanske vojske u Albaniji.

Dakle, general Ugo Kavalero je de- fakto i de- jure bio okupacioni vojni guverner Crne Gore, general Karlo Tući njegov zamjenik, ali crnogorskim federalistima 1941. uopšte nije smetalo da im se apsolutno potčinjavaju?!  

Elem, da je general Ugo Kavalero zaista bio okupacioni vojni guverner Crne Gore- svjedoči činjenica da je upravo on “crnogorsku Vladu” federalista ukinuo svojom naredbom 28. aprila 1941. godine.

Umjesto nje, formirao je “za teritoriju Crne Gore Civilni komesarijat sa sjedištem na Cetinju, na čelu sa civilnim komesarom grofom Serafinom Macolinijem, koji  je bio potčinjen njemu- generalu Ugu Kavaleru, komandantu oružanih snaga Albanije.” (1*, str. 54.)

I opet vidimo neprincipijelnost! Naime, crnogorski federalisti, koji su u Kraljevini Jugoslaviji tvrdili da je Beograd “aprila 1919. godine za civilnog okupacionog guvernera za Crnu Goru imenovao beogradskog političara Ivana Lolu Pavićevića”, doživjeli su da im je Rim aprila 1941. godine za civilnog okupacionog guvernera za Crnu Goru imenovao grofa Serafima Macolinija, a oni- nisu imali primjedbu na to rješenje?! 

Od boraca protiv okupacije do bižuterije okupacionog sistema

Zatim su uslijedili važni događaji: “Macolini je došao u Crnu Goru 30. aprila i organizovao Civilni komesarijat koji je preuzeo svu građansku vlast. Njegovom odlukom od 5. maja 1941. godine raspustio je crnogorsku Vladu, uzeo joj imovinu i raspustio svu lokalnu vlast, mjesne komitete, koju su formirali crnogorski federalisti.” (2*, str. 55.)

Tako je samoproglašena marionetska vlast crnogorskih federalista trajala 17. dana, a lokalna vlast postojala samo 12. dana, poslije čega je ukinuta na svim nivoima, sa uzimanjem imovine, i odmah predata italijanskim činovnicima.

Ovim činom Italijani su crnogorskim federalistima dali kolektivni otkaz, ostavljajući im mogućnost da dalje politički egzistiraju samo kao bižuterija okupacionog sistema.

Ubrzano pretvarajući crnogorske federaliste u zbunjenu gomilu, Duče je naredio preuzimanje sudske vlasti na okupiranom području.

Naime, “Musolinijevim dekretom od 11. maja 1941. godine, na Cetinju je uspostavljen Vojni sud, koji se nalazio pod komandom italijanske Više komande oružanih snaga u Albaniji. Vojni sud je imao da sudi po italijanskom krivičnom zakonu,…, čija je upotreba proširena i na Crnu Goru.” (1*, str. 59.)

Da je takav postupak bio u suprotnosti sa osnovnim normama međunarodnog prava, dr Pajović navodi mišljenje Ešrefa Vražalića (2*), i kaže:

“Naša pravna istoriografija je dokazala da je okupator u našoj zemlji u pitanju sudstva djelovao protivpravno, jer je sudove potčinio svojoj vlasti ne primjenjujući važeće pravilo da „vojna okupacija predstavlja jedno faktičko stanje privremeno, koje sobom ne povlači promjenu suverenosti. Pravilo je da domaći sudovi ostaju i da djeluju u okviru svoje nadležnosti, koju i sam okupator mora poštovati“. (1*, str. 59.)

Poslije svega, „utješna nagrada“ crnogorskim federalistima je došla odlukom Macolinija 18. maja 1941. godine da se stvori šestočlano Savjetodavno vijeće Crnogoraca (Konsulta), kojeg su sačinjavali: predsjednik Jovo Popović, počasni predsjednik Mihailo Ivanović i članovi: Petar Plamenac, Dušan Vučinić, Sekula Drljević i Simo Martinović.

Benito Musolini je naredbom od 22. maja 1941. godine napravio kozmetičku korekciju okupacione vlasti- uspostavljanjem Visokog (civilnog) komesarijata za Crnu Goru. Grof Serafino Macolini je tom odlukom postao Visoki komesar- dobivši apsolutnu građansku vlast u Crnoj Gori.

Ovom naredbom Duče je napravio “veliki ustupak” crnogorskim federalistima, jer grof Macolini, kao Visoki komesar, nije više bio podređen komandantu italijanskih oružanih snaga u susjednoj „državi“- Albaniji, već direktno italijanskom Ministarstvu spoljnih poslova.

Sekvestriranje državne imovine i privatnog kapitala

Poslije uspostavljanja okupacione vlasti na svim nivoima, grof Macolini je odlučio da italijanski funkcioneri preuzmu kontrolu nad državnom svojinom i privatnim kapitalom na okupiranom području Crne Gore. 

Kako je to bilo, dr. Radoje Pajović objašnjava na sledeći način: “Uporedo sa uspostavljanjem civilne vlasti, koja je radila po italijanksim  zakonima i po naredbama civilnog komesara, Macolini je preduzeo niz mjera u oblasti ekeploatisanja privrednih dobara Crne Gore, prenoseći upravu privrednih organizacija na italijanske funkcionere.

Civilni komesar je odmah po preuzimanju civilne vlasti preduzeo potrebne mjere da dođe u posjed državne svojine i privatnog kapitala koji se u momentu kapitulacije zatekao u Crnoj Gori. Među prvim mjerama koje je Civilni komesarijat preduzeo bile su naredbe o sekvestriranju privatnih vrijednosti, gotovine, obveznica, dragocjenosti, poštanskih maraka, portotaksa i drugih vrijednoeti.

Zatim je uslijedila naredba da se Civilnom komesarijatu prijave, pored gotovine i vrijednosti, prevozna sredstva, industrija i sva imovina koja je pripadala Kraljevini Jugoelaviji.” (1*, str. 57.)

Sekvestriranje dobara je išlo strahovitom brzinom, a hronološki ovako:

“Trećeg maja stavljeni su pod sekvestar: Solana u Ulcinju, i sva imovina koja joj je pripadala, a zatim novac i vrednosni papiri koji su se nalazili kod Narodne banke, Činovničke štedionice, Kreditne zadruge, Crnogorske, Hipotekarne i Trgovačke banke i njihovim pomoćnim blagajnama, filijalama i agencijama.

 Osmog maja stavljeno je pod sekvestar parobrodsko društvo  „Zetska plovidba“.

Od 11. do 31. maja stavljeni su pod sekvestar: imovina Jugoslovenskog društva za žigice D. D. sa sjedištem u Podgorici, Skladište prerađenog i Skladište neprerađenog duvana u Baru, Skladište neprerađenog duvana u Podgorici, zatim preostale novčane ustanove u Crnoj Gori (Podgorička banka, Hercegnoveka banka, Bokeljska banka u Kotoru, Filijala Jadransko- podunaveke banke u Kotoru, Hrvatska štedionica u Kotoru, Nikšićka banka i Poštanska štedionica u Podgorici.

I, najzad, 20. juna stavljeni su pod sekvestar novac i sve vrijednoeti Srpsko- albanske Banke na Cetinju s njenim pomoćnim blagajnama i agencijama u drugim sjedištima.” (1*, str. 57.)

Potom je regulisana i novčana masa na ovaj način:
 
“Okupator je, zatim, izdao naredbu o žigosanju dinarskih novčanica, legalno emitovanih, dok je nevažeće novčanice povukao iz opticaja. Žigosanje novčanica bilo je prelazna faza ka zamjeni dinara za liru, koja je bila na štetu dinara (jedna lira mijenjana je za 3,3 dinara, odnosno 30 lira 100 dinara).” (1*, str. 58.)

Na kraju, dr Pajović zaključuje: “Tako je okupator uspio za dosta kratko vrijeme da uzme u svoje ruke sav kapital i sva značajnija privredna dobra koja su se nalazila na području Crne Gore.”

Sakaćenje teritorija i otkaz princa Mihaila Petrovića od krune

I pored svega što se desilo, Savjetodavno vijeće Crnogoraca (Konsulta) je odlučilo da napiše  “Memorandum o uspostavljanju nezavisne i samostalne Crne Gore…”,  kojeg su potpisali svi članovi Konsulte a potom predali grofu Macoliniju 17. maja 1941.godine.

Šta je u njemu pisalo, dr Pajović kaže: “U memorandumu se tražilo da Crna Gora obuhvati teritoriju od rijeke Neretve do Mata u Albaniji sa Metohijom i Sandžakom. U memorandumu je izražena i želja da Italija prizna i svečano proklamuje nezavisnu Crnu Goru pod italijanskim protektoratom, a da za crnogorskoga kralja dođe princ Mihailo, sin kneza Mirka (unuk kralja Nikole).  (1*- str. 47)

Civilni komesar Macolini je 18. maja 1941. godine s tim dokumentom otišao u Rim- da “rješava crnogorsko pitanje”. Rezultat toga “rješavanja” je bio katastrofalan.

Princ Mihailo Petrović je, iako zarobljenik Gestapoa, odbio krunu takve države. Knez Roman, kojeg su kao alternativu našli Italijani jer je “imao u sebi krvi Petrovića”, je takođe odbio krunu. Italijanski kralj Vitorio Emanuelo Treći Savojski je odlučno odbio mogućnost da njegova supruga- kraljica Jelena Savojska, kćerka kralja Nikole Prvog Petrovića, preuzme krunu. 

Isti debakl se desio i sa teritorijalnim aspiracijama crnogorskih fedralista- koji su Zetsku banovinu vidjeli kao teritorijalnu osnovu nove crnogorske države, sa njenim proširenjem na albanske etničke prostore između Bojane i Drima, sve sa Skadrom i Dračom, kao i Dubrovnikom s druge strane.

Konačni rezultat teritorijalnog pitanja je bio da su Italijani raskomadali Zetsku banovinu. Iako su crnogorski federalisti Italijanima “precizno objasnili” da Istočnu Hercegovinu, Sandžak i Kosmet “naseljavaju pravoslavni Crnogorci”, te da su “Travunija i Zahumlje sa Dukljom i Primorjem sačinjavali Dukljansku kneževinu”, a  “Sandžak, Metohija i Kosovska oblast- prapostojbina Crnogoraca”, ove teritorije su Italijani dali Hrvatima i Albancima.

Ali, to nije bilo sve! Boku Kotorsku i Dubrovački region Rim je anektirao i te oblasti su pripojene Kraljevini Italiji, kao njen sastavni dio. Crna Gora je ostala i bez Ulcinja, Rožaja, Plava, Gusinja, Tuzi i drugih “albanskih djelova” Podgoričkog sreza.  Vijest da “postoje razmišljanja” da se Lovćen anektira- te da i on postane teritorija Kraljevine Italije- doveo je crnogorske federaliste u stanje šoka. Tada je postalo konačno jasno da su Italijani „kao oslobodioci“- brutalno srušili sve snove crnogorskih federalista.

Dio crnogorskih federalista, okupljenih oko Novice Radovića, kojima je bilo jako važno stvaranje Velike Crne Gore po svaku cijenu, napokon je doveden u stanje ogorčenosti zbog sakaćenja pretpostavljenih teritorija Prirodne Crne Gore, te su napravili pobunu u periodu organizacije Petrovdanskog sabora, o čemu će biti riječi u sledećem tekstu.

Drugi dio crnogorskih federalista, koji je napokolebljivo i do besvijesti trpio iživljavanja italijanskih okupatora,  je vodio Sekula Drljević. Iako su želje crnogorskih federalista temeljno srušene, projekat „nezavisne i samostalne Velike Crne Gore“ doveden do besmisla, Drljević je svoj krug neadekvatnih ludaka gurao u pravcu očigledno besmislenog Petrovdanskog sabora.

Petrovdanski sabor kao glogov kolac Sekule Drljevića

Petrovdanski sabor je bio momenat kada je Sekula Drljević zakucao glogov kolac u srce Crnogorske stranke federalista,  koja je i do toga događaja sve političke bitke, te kobne 1941. godine- u cjelosti izgubila. 

Iako su Italijani gvozdenom metlom počistili crnogorske federaliste iz vlasti na svim nivoima i na ta mjesta postavili italijanske činovnike,  oteli pravosudni sistem i sekvestirali državnu svojinu i privatni kapital, osakatili teritoriju okupirane države (što je posledično dovelo do pogroma pravoslavnog stanovništva u njenom okruženju, i rezultiralo dolaskom  preko 20.000 izbjeglica u Crnu Goru)- 12. jula, u dvorani Zetskog doma na Cetinju, ipak se desila predstava pod nazivom- Petrovdanski sabor.

List crnogorskih federalista »Glas Crnogorca«, br. 9 od 13. jula 1941. godine, u članku pod naslovom »Crnogorski Sabor proglasio je slobodnu i nezavisnu Kraljevinu Crnu Goru«, je opisao taj događaj dajući mu lirsku komponenetu, praveći od njega čudnovatu smjesu “crnogorskih vrlina” i “okupatorske plemenitosti”, rekavši između ostaloga:

»Crnogorski narod je danas doživio dan koji će ostati nezaboravan, a možda i najznačajniji, u njegovoj nacionalnoj istoriji. Vjerni svojim tradicijama, ti ponosni i gordi gorštaci, koji su vjekovima znali, junačkim srcima, da se suprostave neprijatelju u nejednakoj borbi, umjeli su da sačuvaju vjeru u bolju sudbinu- koja ih je danas podarila najvećim danom: slobodom, pravdom i nezavisnošću.

Crna Gora, iščaurena iz jedne kolijevke satkane vrlinama, dostojih najvećeg priznanja i najveće muškosti, stupa danas visoka čela, svjesna svoje sigurne budućnosti, sigurna da ima uzase iskrena, moćna i plemenita prijatelja, veliku Fašističku Italiju koja danas oružjem u ruci vodi svetu borbu za prava naroda… Oslobođena od neprijateljskog jarma, juče, svečanim činom udarila je osnove obnovi svoje države i izrazila želju stupanja crnogorske Nacije u akcionu sferu Rima…

Cetinje, istorijska prijestolnica crnogorske države, ustala je danas, zorom, uz zvonjavu zvona. Zastave su se vile na svim kućama i nadleštvima, i mada je jutro bilo kišno,  zeleno- siva uvala podno cetinjskih gora oživjela je neobičnim šarenilom boja. Narod, koji se okupio oko pozorišta, stare zgrade u kojoj je zasijedao Sabor, ozarena lica iščekivao je početak svečanosti…

Pred pozorištnom zgradom nalazile su se dvije kompanije Crnih košulja, 18. divizije »Mesina« sa muzikom. U času kada je NJ. E. Visoki Komesar za Crnu Goru, grof Serafino Macolini, silazio sa svojom pratnjom iz zgrade bivše Banovine, kompanije u stavu mirno odavale su počast, a u isto vrijeme muzika je intonirala »Đovinecu«… Crnogorske i italijanske zastave prekrivale su ložu i pozornicu, koje su, uz ponosne nošnje narodnih pretstavnika, davale raskošni izgled bogato rasvijetljenoj dvorani…

Riječ je zatim uzeo zvanični saborski govornik, isto tako stari saradnik kralja Nikole i dva puta Ministar Kraljevine Crne Gore g. Sekula Drljević“.

Elem, nije poznato da li je 13. jula,  kada je izašao ovaj nadrealistički tekst »Glasa Crnogorca« o Petrovdanskom saboru,  takođe “jutro bilo kišno, a zeleno- siva uvala podno cetinjskih gora oživjela neobičnim šarenilom boja”, kao dan ranije, ali je poznato da je toga jutra preko 32.000 crnogorskih ustanika, objedinjenih  25.000 monarhista i 7.000 komunista i skojevaca (koji su bili organizatori ustanke), zagrmjelo- dižući se na oružje da se zemlja zatresla.  

Demantujući pisanje trinaestojulskog broja »Glasa Crnogorca«, toga dana su “vjerni svojim tradicijama, ti ponosni i gordi gorštaci, koji su vjekovima znali, junačkim srcima, da se suprostave neprijatelju u nejednakoj borbi”- svojom masovnošću presudili da su Italijani bezočni okupatori, a ne „plemeniti prijatelji“- kako je to tvrdila hipnotisana gomila oko Sekule Drljevića.

„Politički krug“,  kojeg su crnogorski federalisti počeli da crtaju 1918. godine, okončan je 1941, godine tako što je „greškom prešao u spiralu“. Tačnije, te kobne 1941. nije ostalo „kamena na kamenu“ od njihovog političkog lajt- motiva “Za pravo, čast i slobodu Crne Gore”, kojeg su besmisleno diskreditovali na prvoj iskrsloj i važnoj istorijskoj provjeri.

Reference:

1* (dr Radoje Pajović, “Kontrarevolucija u Crnoj Gori: Četnički i federalistički pokret 1941.-1945.”, Obod, Cetinje 1977.)

2* (Ešref Vražalić, Okupacioni sistem u Crnoj Gori i međunarodno pravo, IZ, 2, 1962 , 181.)