Cetinje: Sahrana 23 mitropolita, kraj trodecenijske priče o državnom nemaru

Subota 20. jun 2015. godine je značajan datum za Pravoslavnu crkvu, a nadamo se i za Crnu Goru. Toga dana u 9 časova biće služena sveta Arhijerejska liturgija i inhumirani (sahranjeni) zemni ostaci 23 mitropolita Zete i Crne Gore u crkvi Cetinjskog manastira na Ćipuru, poslije 29 godina od njihove eshumacije.

Piše: Jovan Markuš

Prije obnove i revitalizacije crkve Cetinjskog manastira na Ćipuru 1986. godine, bila je prilika da se potpunije istraži lokalitet starog Cetinjskog manastira na Ćipuru

Istraživanja su bila motivisana činjenicama koje govore da sazdanjem starog Cetinjskog manastira na Ćipuru, kao sjedišta Zetske mitropolije, počinje ljetopis prestonog grada Cetinja i države Crne Gore.

Taj kompleksni i odgovorni zadatak opština Cetinje i Mitropolija crnogorsko – primorska povjerili su Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture Crne Gore na Cetinju, kao kompetentnijoj instituciji u oblasti zaštite spomenika kulture.

Istraživačka ekipa, kojom je rukovodio nekadašnji direktora Zavoda g. Veljko L.Đurić, istoričar umjetnosti, izvela je radove na manastirskom kompleksu u vremenu od 6. avgusta do 8. novembra 1986. godine. U naznačenom periodu istraživačka ekipa je: utvrdila gabarit starog Cetinjskog manastira, otkrila temelje stare crkve u manastirskom kompleksu, pronašla grobnicu Ivana Crnojevića i njegove zemne ostatke, otkrila nekropolu u manstirskoj porti, identifikovala raspored pojedinih zgrada i prostorija u manastirskom kompleksu, pronašla fragmente kamene plastike, keramike i fresko maltera.

 Po završetku radova istraživačka ekipa podnijela je Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture „Izvještaj o izvedenim naučno-istraživačkim radovima na manstirskom kopmleksu s kraja XV vijeka na Cetinju – lokalitet Ćipur”.

Sljedeća arheološka istraživanja na lokalitetu starog Cetinjskog manastira na Ćipuru uslijedila su 1989. godine, istovremeno sa pripremom crkve za sahranu zemnih ostataka kralja Nikole I i kraljice Milene.

 Rukovodilac istraživanja bila je arheolog Olivera Žižić.

Istraživanja su sprovedena u unutrašnjem dijelu oltarskog prostora crkve, a takođe je i u toku ovih istraživanja nastavljeno otkopavanje nekropole na starom manastirskom kompleksu . Po završetku radova istraživačka ekipa podnijela je Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture „ Preliminarni izvještaj“.

Kao tadašnji predsjednik opštine Cetinje, mogu potvrditi da kopije izvještaja iz 1986. 1989.godine, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture nikada nije dostavio opštini Cetinje, kao ni Mitropoliji crnogorsko – primorskoj, vlasniku manastirskog kompleksa koja je dala saglasnost za istraživanja uz uslov da se prilikom inhumacija zemnih ostataka obavi adekvatan crkveni obred, o čemu svjedoči zapisnik od 23.oktobra 1986.godine sačinjen u Republičkom zavodu.

Prema kasnije objavljenim radovima i publikacijama istoričara umjetnosti i arheologa o istraživanjima na kompleksu starog Cetinjskog manastira (V.Đurić, Cetinje Manastir Crnojevića, Arheološki pregled, 1986, Ljubljana 1987,st. 138; Predrag Malbaša, Dva crnogorska Manastira, Cetinje, 2003, st 149 – 153) se navodi između ostalog i sljedeće:

„Tokom poslednje dvije istraživačke faze na Ćipuru je pronađena i ispitana nekropola sa 23 groba u kojima je identifikovan 31 skelet. Grobovi se nalaze na nekoliko karakterističnih mjesta. Tako su u naosu manastirske crkve otkopani vjerovatno najstariji grobovi, od kojih je za jedan utvrđeno da pripada zemnim ostacima Ivana Crnojevića. Najveći broj grobova otkriven je u porti sa sjeverne i južne strane Crkve, dok je manji broj nađen van manastirskog kompleksa sa sjeverozapadne strane…

Najstariji grobovi su pronađeni u unutrašnjosti Crkve u istočnom dijelu naosa. To je niz od tri groba ispred oltarske pregrade, srednji, ispred oltarskih dveri, bio je u dva nivoa.

U donjem nivou nalazio se vjerovatno, najstariji očuvani skelet u tom kompleksu. Južno od njega otvorena je grobnica istovjetnih dimenzija i načina zidanja, koju je još graditelj iz 1886. godine u postojećem podu označio bijelom nadgrobnom pločom…

Na dnu ovog groba pronađen je drveni kovčeg. Kovčeg je malih dimenzija i specijalno izrađen, sa poklopcem, bravom i ključem obavijen i sav opšiven luksuznom satenskom tkaninom, a potom pažljivo obložen tankim plehom. U ovom sanduku bili su smiješteni posmrtni ostaci Ivana Crnojevića…

Antropološka i populaciona istraživanja i analiza skeletnih ostataka iz manastirske porte pokazuju da se ovdje radi o jednoj posebnoj populaciji. U porti su sahranjivana uglavnom crkvena lica o čemu ubijedljivo govori starosna i polna struktura, način sahranjivanja, položaj pojedinih grobova i grobni inventar…

Može se zaključiti da se nekropola na Ćipuru svojim nastankom direktno povezuje sa izgradnjom Crkve rođenja Bogorodice i Manastira, krajem XV i ima svoj neprekidni kontinuitet do njegovog rušenja krajem XVIII vijeka…“

Akademik Božina M. Ivanović u studiji „Ćipur – cetinjska nekropola i skeletna populacija“ (Podgorica, 1998, st. 9) zaključuje sljedeće:

„Ćipur je, svakako, jedan od najznačajnijih spomenika kulture Crne Gore, kako po sadržaju tako i po značaju. Na njemu je 1986. godine otkrivena najbogatija i najdragocenija srednjovjekovna nekropola Crne Gore, a u crkvi pronađeni su grob i zemni ostaci Ivana Crnojevića. U manastirskoj porti je otkriveno i ispitano više grobova sa inhumiranim pokojnicima, među kojima najvjerovatnije i tjelesni ostaci mitropolita počev od Visariona I i Vavile, Ivanovih savremenika i svih onih mitropolita i crkvenih velikodostojnika umrlih do rušenja Manastira 1692. godine, a moguće i kasnije, pošto je Ćipur i poslije rušenja manastira ostao kultno mjesto.“

U vremenu od sazdanja starog Cetinjskog manastira na Ćipuru 1484, do razaranja od strane Mlečana 1692. godine u njemu je, prema postojećem katalogu – diptihu, stolovalo 25 mitropolita zetskih, crnogorskih i primorskih: VISARION I (1484–1491), PAHOMIJE I (1491), VAVILA (1494), GERMAN II (1496), ROMAN (1520), PAVLE (1530), ROMIL I (1530–1551), VASILIJE I (1532), NIKODIM (1540), MAKARIJE (1550–1558), DIONISIJE (1558), ROMIL II (1559), RUVIM I (1561), PAHOMIJE II (1568–1573), GERASIM (1573), VENIJAMIN (1582–1591), STEFAN (1591–1593), RUVIM II (Njeguš) (1593–1639), MARDARIJE I (1637 -1647), VISARION II (1647–1654), MARDARIJE II (1654–1661), RUVIM III (Boljević) (1662–1685), VASILIJE II (Veljekrajski) (1685),VISARION (Borilović, Bajica) (1685–1692) i SAVA (Očinić, Kaluđeričić) (1692–1697)

Sasvim je izvjesno da je u okviru starog Cetinjskom manastiru na Ćipuru, kao sjedištu Mitropolije, sahranjeno 23 od 25 mitropolita zetskih, crnogorskih i primorskih jer ne postoje raspoloživi materijalni dokazi , kao ni bilo kakvo narodno predanje,da su sahranjeni negdje drugo.

Poznato je samo da je mitropolit Ruvim III (Boljević) sahranjen u manastiru Gornji Brčeli i mitropolit Sava (Očinić, Kaluđeričić) (1692–1697) u manastiru Dobrska Ćelija, gdje se privremeno nalazilo sjedište Mitropolije poslije razaranja starog do obnove Cetinjskog manastira od strane mitropolita Danila Petrovića Njegoša na današnjoj lokaciji.

Iako je prošlo dugo vremena od završetka antropoloških istraživanja i analiza skeletnih ostataka do objavljivanja navedenih publikacija (1998 i 2003), nigdje nije navedeno gdje su pohranjeni eshumirani zemni ostaci gospodara Ivana Crnojevića i cetinjskih mitropolita.

Mitropolija crnogorsko-primorska je u više navrata pokretala pitanje vraćanje inhumiranih zemnih ostataka, koji su od nje preuzeti uz pismenu garanciju državnih institucija da će se inhumacija obaviti uz adekvatan crkveni obred.

Na obavezu Zavoda za zaštitu spomenika kulture i nadležnih državnih organa podsjetio je i Mitropolit crnogorsko-primorski dr Amfilohije Radović. Poslije više urgencija od strane Mitropolije , u otvorenom pismu direktoru Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, od 9. avgusta 2002. godine, Mitropolit ga je upitao:

„U kom podrumu cetinjske opštine deceniju držite davno izvađene kosti Ivana Crnojevića, pa su kustosi primorani da obmanjuju narod kako je on pohranjen na Ćipuru ispod ploče sa njegovim imenom?“

I zapitao se: „Zar smo do tog dna nečovječnosti dospjeli da je za Vas važnije da li je neki kaluđer ugradio po neki kamen ne po Vašem ukusu nego li svetinja ljudske kosti i ljudskog groba, nečega najsvetijeg u svim civilizacijama do danas, i kod svih naroda, od najprostijih do najobrazovanijih? Ako je i od obezboženog nihilizma i antihumanizma-mnogo je!“.

U svom odgovoru od 15. avgusta 2002. godine, direktor Republičkog zavoda nije imao kud, već i da zvanično prizna da će vjerovatno razočarati Mitropolita činjenicom da su kosti Ivana Crnojevića „Smještene u trezor jedne od službi u Cetinju koja radi sa novcem i hartijama od vrednosti“. Po svoj prilici, već tada su se zemni ostaci gospodara Ivana Crnojevića nalazili u podrumu Vladinog doma pohranjeni u običnoj kartonskoj kutiji.

Konačno, poslije 24 godine, zemni ostaci gospodara Ivana Crnojevića, jedne od najznačajnijih ličnosti crnogorske istorije, tajno od javnosti su sahranjeni u prisustvu Vladine radne grupe, bez crkvenog obreda 12. novembra 2010.godine.

Mediji od Vladine radne grupe, formirane za tu namjenu, nijesu uspjeli da dobiju zvaničan odgovor zašto je ceremonija obavljena bez prisustva građana i da li se takvim, gotovo tajnim sahranjivanjem mogla ublažiti državna sramota 24-godišnjeg boravka njegovih zemnih ostataka po skladištima raznih državnih institucija.

Slična je i subina zemnih ostataka cetinjskih mitropolita, s tom razlikom što se do skora nije znalo gdje su pohranjeni njihovi zemni ostaci poslije antropoloških istraživanja i analiza skeletnih ostataka .

Zahvaljujući dopisu od 19. marta 2015.g, koji je Mitropoliji uputio akademik . Pavle Pejović, direktor Narodnog muzeja Crne Gore, u kome je naveo da su zemni ostaci iz nekropole starog Cetinjskog manastira „ bili na neadekvatan način čuvani u jednom pomoćnom prostoru Dvora kralja Nikole“, konačno se saznala sudbina zemnih ostataka cetinjskih mitropolita.

Odmah po saznanju, akademik Pejović se potrudio da zemne ostatke dostojno zaštiti i sačuva do njihove sahrane u crkvi Cetinjskog manastira na Ćipuru. Ono što, vjerovatno iz pristojnosti, nije mogao da saopšti akademik Pejović je da su po svoj prilici psi raznosili zemne ostatke cetinjskih mitropolita iz otvorenog pomoćnog prostora u kompleksu Dvora kralja Nikole.

Poslije razmatranja mogućih lokacija sahrane zemnih ostataka cetinjskih mitropolita došlo se do zajedničkog predloga Mitropolije crnogorsko –primorske, Narodnog muzeja Crne Gore i Uprave za zaštitu kulturnih dobara da je najadekvatnije inhumirati zemne ostatke u postojećem grobnom mjestu u unutrašnjosti crkve Cetinjskog manastira na Ćipuru ispred oltarskih dveri.

Konačno, ne tajno već javno, poslije 29 godina biće sahranjeni zemni ostaci 23 mitropolita Zete i Crne Gore u crkvi Cetinjskog manastira na Ćipuru, uz crkveni obred kome će načelstvovati njihov nasljednik na cetinjskom tronu Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorsko –primorski g. Amfilohije Radović.