Budimljanska eparhija kroz vjekove

Piše: Goran Kiković, srpski istoričar u Crnoj Gori

Budimljanska župa je bila „stožer Raške zemlje i kitna joj perjanica“, kako ju je knjaz Nikola opjevao. Ona je to zaista bila, kako u teritoririjalnom, tako i u kulturno-političkom pogledu. Godine 1213. „Župan Prvoslav, sin velikoga Župana Tihomira, sinovac svetoga Simeona mirotočivog (Stefana Nemanje) i ktitor mesta ovog“ podiže manastir Đurđeve Stupove, u kojem će 1220. godine biti i sahranjen, kako stoji u zapisu nad njegovim grobom u Đurđevim Stupovima.

Godine 1219. u Budimlji je Sveti Sava osnovao i jednu od prvih sedam episkopija. “Od 1220. godine do sredine 17-tog vijeka u manastiru je bilo sjedište Budimljanske episkopije, koju je osnovao Sveti Sava, prvi arhiepiskop srpski. U 15-tom vijeku Budimljanska eparhija je uzdignuta na stepen mitropolije.“ ^[1] O osnivanju Budimljanske episkopije zapisano je da „četvrtoga vladiku postavi Sveti Savo u Budimlji u hram Svetoga Georgi-ja“. Drugi zapis glasi: „Hrisovilj samoga Svetoga Save i brata ego prvo-venčanoga kralja Stefana mjesto episkopom serbskim za vreme kralja Milutina“. Prema nepotpunim podacima poznati su budimljanski episkopi: Neofit Kalinik (između 1236. i 1243.), Jakov, Teofil (1251-1252), Spiridon, German I (1286-292), Teodosije, Nikifor, Metodije, Nikolaj (1318), German II (1399), Teofil II (1615). Budimljanska episkopija je u XV vijeku uzdig-nuta na stepen mitropolije. Tako, pored 12 episkopa, raspolažemo sa poda-cima i o 9 mitropolita Budimljanske mitropolije: Vasilije, Makarije I, Makarije II, Genadije, Sava, Gerasim, Grigorije, Jeftimije i Pajsije. Epi-skopija, odnosno mitropolija postojala je od 1219-1651. odnosno do 1848. godine, kada je ukinuta, a mitropolit Pajsije uhvaćen i živ oderan. U periodu od 1947-1955 postojala je Budimljansko-polimska episkopipija, a njen arhijerej je bio Makarije Đorđević, potonji episkop sremski.

Episkopija je obnovljena nakon više vjekova 4. avgusta 2002. godine, a za episkopa je rukopoložen Joanikije Mićović.

ISTORIJSKO-KULTUROLOŠKI ZNAČAJ  BUDIMLJANSKE EPISKOPIJE I  MITROPOLIJE KROZ VJEKOVE

                                           ZEMLJA BUDIMLJA

Zemlja Budimlja, zapravo, prostor u jurisdikciji istoimene episkopije  Srpske pravoslavne crkve je uobličen prilikom uspostavljanja ove eparhije. Prvi srpski arhiepiskop, Sveti Sava je formirao Budimljansku eparhiju sa sjedištem pri crkvi Svetog Đorđa u Budimlji, 1219. Godine, i ustoličio njenog prvog episkopa Jovana. Pljevaljski Sinodik pravoslavlja tvrdi da je prvi episkop budimljanski bio Jakov, drugi Kalinik, treći Teofilo(1251-1252), a pominje i: Spiridona i Germana(1286-1292). (Stojanović 1922,str.22-30) Kao učesnik državnog sabora  budimljanski episkop Nikola Svetostefanskom poveljom kralja Milutina dobija dohodak u Pivi i Gackom, oko 1318. Godine.( Novaković, 1912, str.624.)^[2]

Eparhijski arhijereji budimljanski episkopije  kroz istoriju:

Episkopi budimljanski:

Neofit (XIII vek)

Đorđe Sp. Radojičić u svome radu o Budimljanskim episkopima^[3] navodi da se u slavskoj stihiri jednog poznatog akatista Sv. Savi spominje Neofit kao prvi episkop budimljanski. Ovaj rad zaključuje rečima da posle episkopa budimljanskog Nikole „nemamo spomena ni o jednom episkopu budimljanskom“. U vreme pisanja ovoga rada episkop Matej, iz 1552. godine, još uvek se smatrao episkopom budimskim usled netačnog čitanja. Međutim, i Matej je bio episkop budimljanski, što dokazuje da je ova eparhija trajala mnogo duže jer se i kasnije pominju episkopi koji su nosili titulu budimljanskih arhijereja.

Jakov (XIII vek)^[4]

Prvi pomen o ovom episkopu kao prvom episkopu budimljanskom imamo u Pljevaljskom sinodiku pravoslavlja. O njemu se, za sada, ništa drugo ne zna.

Kalinik (XIII vek)

U pomenu budimljanskih episkopa Kalinik se pominje kao drugi po redu episkop budimljanski, posle Jakova, a pre Teofila. Sem imena, ništa se drugo o njemu ne zna.

Teofil I (1251-1252)

Treći po redu episkop budimljanski Teofil pominje se 1251. i 1252. godine. Rezidirao je u Đurđevim Stupovima kod Berana, gde se između ostalog bavio prepisivanjem knjiga. Tu u „domu svetoga velikoga strastoterpca Hristova Georgija“ prepisivao je Nomokanon i ostale knjige. Prilikom teoloških razgovora između patrijarha Pajsija i učenog rimokatoličkog teologa Leonardija, patrijarh i njegovi saradnici „svoje znanje crpli su oni, uglavnom, iz Krmčije, zakonodavnog zbornika Pravoslavne Crkve, i to, po svoj prilici, prema rukopisu manastira Uspenija Bogorodice u Morači, prepisanom 1613. iz Krmčije budimljanskog episkopa Teofila iz godine 1252“.

Spiridon (XIII vek) Episkop budimljanski Spiridon pominje se u Pljevaljskom Sinodiku pravoslavlja kao četvrti po redu iza episkopa Teofila, a pre episkopa Germana. Drugih podataka o njemu nema.

German I (XIII vek)U Pljevaljskom Sinodiku pravoslavlja daje se spisak petorice episkopa budimljanskih. Na petom, poslednjem, mestu pominje se episkop German I.

German II (1292-1309) Pominje se u povelji kralja Milutina iz 1292-1309. godine, zajedno sa arhiepiskopom srpskim Jevstatijem II. Đorđe Sp. Radojičić je mišljenja da je German II šesti ili sedmi episkop budimljanski. Nikola (1318) Nikola se pominje kao episkop budimljanski oko 1318. godine.

Budimljanska episkopija je podignuta u rang mitropolije u HV vijeku.Sačuvana su imena mitropolita: Vasilije (1532).Mitropolit budimljanski Vasilije pominje se u vezi sa drugim sabornim suđenjem mitropolitu smederevskom Pavlu, 1532, kao potpisnik izveštaja o suđenju. Iz toga izlazi da je i Budimljanska bila jedna od onih eparhija koje su u evidenciju Portine Crkvene kancelarije ušle kao posledica pokreta Pavla Smederevskog. Makarije I, Makarije II, Genadije,Sava,Gerasim, Grigorije, Jeftimije, i Pajsije.(Medojević, 2002.str.16.)

Matej (1552) Mitropolit Matej, sa sedištem u Budimlju, zanačajnom crkvenom i kulturnom centru, pominje se 1552. godine. Dugo se u istoriji mislilo da se ovde radi o mitropolitu budimskom Mateju i 1552. godina uzimala se za godinu u kojoj je prvi put pomenuta Budimska eparhija i jedan njen arhijerej. Po zapovesti mitropolita budimljanskog Mateja, dijak Jovan „od Nikolj-Pazara“ prepisao je 1552. godine Tetraevanđelje.

Makarije I, Makarije II, Genadije (1559), Prema zapisu u rukopisu Hrama Svetog Nikole pominje se 1559. godine Genadije kao mitropolit budimljanski.

Sava, Gerasim, Grigorije, Teofil II (1615)

Jeftimije Pajsije (1639-1654) Mitropolit Pajsije se prvi put pominje 1639. godine u natpisu na zidu Nikoljske crkve u porti manastira Morače, a u vezi sa osiguranjem imovinskog prava ovoga manastira. S obzirom da je Pećka patrijaršija za vreme patrijaraha Pajsija i Gavrila bila u vrlo teškom materjalnom položaju, Sinod srpskih arhijereja u manastiru Morači odlučio je 1. februara 1648. godine da se zatraži materjalna pomoć od Rusije i Rima. Tom prilikom je mitropolit Pajsije bio određen da ide u Rim. Međutim ovaj put nije ostvaren. Iz istih razloga crkveni sabor u Budimlju, 1653. godine jednoglasno je odlučio da Pajsije ide u Rim. Budući da su sa ovom njegovom misijom bili upoznati Turci, oni ga živog odraše 1654. i zabraniše da se u Budimlju postavlja nov mitropolit.

Jefrem (1709)

Prvog episkopa budimskog posle seobe, Jeftimija (Popovića), koji se posle 1695. godine više ne pominje, nasledio je 1700. godine Vikentije (Popović), potonji mitropolit karlovački (1713-1725). Međutim, 1709. godine pominje se da je „preosvećeni mitropolit budimski Jefrem kupio Žitija svetih za decembar, januar i februar za svoje ukrepljenje u gradu Budimu“. Ovde se svakako radi o mitropolitu budimljanskom, a ne budimskom jer je katedru budimskih mitropolita u to vreme zauzimao Vikentije (Popović). Žitija su verovatno kupljena u gradu Budimu, ali ih nije kupio budimski, već budimljanski mitropolit. Sve donedavno se mitropolit Matej iz 1552. godine smatrao prvim mitropolitom budimskim, jer se u zapisima te godine naziva „budimskim“. Međutim, nedavno je dokazano da se tu radilo o mitropolitu budimljanskom.

Makarije (Đorđević) 1947-1955.

Episkop Makarije (u svetu Dragutin Đorđević) rođen je 25. oktobra 1903. godine u Koceljevu. Gimnaziju je završio u Beogradu, Bogosloviju u Sremskim Karlovcima, a Bogoslovski fakultet u Beogradu. Zamonašio ga je u manastiru Kaleniću 1924. godine arhimandrit Nikon (Lazarević). Rukopoložio ga je u čin đakona episkop braničevski Mitrofan (Rajić), a u čin prezvitera 1925. episkop gornjokarlovački Ilarion (Zeremski). Do izbora za episkopa bio je katiheta u Sremskoj Mitrovici, duhovnik kaznione u istom mestu, upravnik Monaške škole u manastiru Dečanima i starešina manastira Rakovice. Za episkopa vaspostavljene Eparhije budimljansko-polimske posvećen je Drugi dan Duhova 1947. godine u Sabornoj beogradskoj crkvi. Na ovoj eparhiji ostao je do 1955. godine, a tada je prešao u Sremsku eparhiju. Preminuo je 22. marta 1978. godine u Novom Sadu, a sahranjen je u manastiru Krušedolu.^[5]

Novi episkopi bili su tada mlađi ljudi. Najstariji je bio Makarije Đorđević, rođen je 15. oktobra 1903. godine u Koceljevu, a za episkopa bio je izabran 22. maja 1947. godine; hirotonisan je 2. juna iste godine. Na ovoj eparhiji je ostao do 1955. godine kada je bio izabran za episkopa sremskog. Episkop Makarije bio je hrabar čovek, vredan u obnavljanju crkava i manastira, na čemu mu je ostala zahvalna Sremska eparhija. Umro je 22. marta 1978. godine. Sahranjen je u manastiru Krušedolu.^[6]

Stari srpski ljetopisi i rodoslovi tvrde da su starija braća velikog župana Stefana Nemanje, ne navodeći preciznije u kom su stepenu srodstva kao ni njihove titule: Zavida/David/, Prvoslav i Stracimir sagradili crkve Svetog apostola Petra i Pavla na reki Limu, Svetog Đorđa u Budimlji crkvu Svete Bogorodice u Gradcu na reki Moravi.^[7]

Kaže se i da su crkve bile sa dva stupa-kule. Koviljski rodoslov tvrdi da su Zavida, Prvoslav i Stracimir sinovi velikog župana Tehomila.^[8] Iako se tvrdi kako piše  Živojin Andrejić, u svojoj knjizi “Srednjovekovna kneževina i kraljevina Srbija –zemlje i župe“, da su crkvu Svetog Petra i Pavla na Limu sagradio Zavid, u kamenoj luneti nad zapadnim ulazom nalazi se natpis koji tvrdi da je crkvu sagradio Zavidin sin “humski knez Stefan Miroslav“. Smatra se da je natpis nastao između 1170-1190.godine.^[9]Knez Miroslav, sin Zavidin, bio je vlasnik čuvenog Jevanđelja Miroslavljevog jevanđelja. I za Miroslava sina Zavidinog se smatra da je rođeni brat velikog župana Stefana Nemanje i da je, prema tome, Zavida i njegov otac.

Međutim, Ilarion Ruvavac je sa razlogom smatrao da je humski knez Miroslav nikako nije mogao biti rođeni brat velikog župana Stefana Nemanje, već brat iz stričeve grane.^[10] Samim tim, ni knez Zavida nije otac velikog župana Stefana Nemanje a, prema tome, nisu mu rođena braća ni veliki župan Tihomir i knez  Stracimir.

Kako piše Živojin Andrejić,u knjizi objavljenoj 2018. Pod naslovom “Srednjovekovna kneževina i kraljevina Srbija –zemlje i župe VII- XII vek,Rača “ na osnovu izvora i promišljanja o njima došli smo do u više radova do zaključka da je knez Miroslav sin Zavidin unuk srpskog velikog župana Dese(1160-1162, 1166) Humski knez Miroslav, bio je sinovac velikog župana Uroša II (1146/1155) a imao je sinove Andriju i Petra,čiji je zapon pronađen u Budimlju.-tvrdi Andrejić.

Crkva Svetog Petra i Pavla na Limu je, poslije izmještanja Humske episkopije iz Stona, godine 1252,postala njeno episkopsko sjedište. Humske episkopija je u XIV stljeću uzdignuta u rang Limske mitropolije nazvane Petrovska mitropolija kako tvrdi Jovo Medojević.^[11] Iznad velike zidine grobnice uz južni zid zapadnog traveja crkve Svetog Đorđa u Budimlji postoji djelimično oštećen fresko natpis o ktitoru Prvoslavu koji predstavlja prepis starog natpisa ili je nestao krajem XVII vijeka: “…/jan/ara 6. Dana predstavi se rab božji Stefan župan Prvoslav sin velikog……./Tihomira, sinovac svetog Simeona Nemanje i ktitor ovoga mesta gde je i njegov grob.^[12] Oštećeni dio natpisa koji se odnosi na Prvoslavljevog oca tumačen je pod predpostavkom da je riječ o velikom županu Tihomiru, za koga se smatra da je najstariji brat velikog župana Stefana Nemanje. Andrejić navodi da je u više radova obrazlagan zaključak da je Stefan Prvoslav sin velikog župana Tihomira (1166-1168) a unuk velikog župana Uroša II ( 1146-1155). Veliki župan Tihomir je, došli smo do zaključka na osnovu izvora, ističe Andrejić, osim Stefana Prvoslava imao još tri sina: Stracimira, Nemanju i Zavidu ( monaha Davida)^[13].Tako kako zaključuje citirani Andrejić, proizilazi da su sinovi velikog župana Dese, Zavida i stracimir gradili crkve na Limu i Moravi.Pomenuti natpis nam otkriva da je  Prvoslav bio župan Budimlje koji je umro između 1210. i 1219. i sahranjen u svojoj ktitoriji 1220. godine.^[14] Prepostavlja se da je Prvoslav nesuđeni veliki župan Raške a da je crkvu sagradio u vrijeme vlasti svog oca kaže Andrejić, 1166. godine. On ističe da je crkva Svetog Đorđa za sjedište novouspostavljene Budimljanske episkopije ( Andrejić tvrdi Budimske), 1220. godine, i za te potrebe dozidana pripratasa dvije kule zvonare.^[15] Kako Andrejić piše u blizini sela Budimlje pronađen, sa primjercima vizantinskog zlatnog novca, luksuzan zapon velikog humskog kneza Petra na kome je istoznačan dvojezični natpis: “ + Zapon velikog humskog kneza Petra“.-smatra D. Milošević u svojim istraživanjima. Smatra se da je veliki humski knez Petar bio sin velikog humskog kneza Miroslava i da su njegova braća bili Toljen i Andrija.^[16] Knez Petar je umro u Humu, 1226.godine, ali da je svoje poslednje dane proveo u episkopiji Budimljanskoj, gdje je i sahranjen.

Iznad ulaza u zvonik Svetog Đorđa u Budimlji bila je uzidana reljefna ploča sa ćiriličnim natpisom o smrti Mratana zavanog Grdeša u vrijeme nekog velikog, vjerovatno, župana. Krast (reljef sa krstom) i natpis su postavili Vukmir i Krna. Bošković je predpostavio da su reljefna ploča i natpis istovremeni i da su nastale krajem XII i početkom XIII vijeka.

Na osnovu stilskih osobenosti i datovanja slikarstva spoljne priprate crkve Svetog Đorđa u Budimlji u vrijeme 1343-1345-godine došlo je do saznanja da je ktitor spoljne priprate bio kralj Dušan, kasnije srpski car.-piše Andrejić.On ističe da je u zemlji Budimlji bilo 9. Župa i to: Budimlji, Lješnica- Bihor, Dobra rijeka, Plav, Lim, Zaton, Ljuboviđa, Brskovo i Piva.

Srbi su veoma rano postali prepoznatljiv evropski narod sa svetosavljem kao najbitnijim obilježjem svoga identiteta. Sveti Sava je svojim duhovnim nadahnućem oblikovao nacionalni prostor i duboko utemeljio pravoslavlje u svijest naroda na duže vrijeme. Zahvaljujući njemu srpska crkva je stekla autokefalnost, a Srbi značajnu energiju u ostvarivanju svojih duhovnih ciljeva. Odmah po sticanju autokefalnosti Sveti Sava je osnovao, pored zatečene tri, još osam novih Episkopija, a među njima Budmljansku i Humsku. Sjedište Budimljanske episkopije bilo je u manastiru Đurđevi Stupovi u Gornjem Polimlju, a Humske u Stonu, u manastiru Sv. Bogorodice. Kroz istorijsko vrijeme ove episkopije su bile na golemim iskušenjima ali su ostale svetionici svetosavlja i čiste vjere. Od istočnih djelova nekadašnje Humske i centralnog dijela stare Budimljanske Eparhije osnovana je (bolje reći obnovljena) današnja Budimljansko-nikšićka Eparhija. I u kulturnom i u organizacionom pogledu ovi djelovi su kroz crkvenu istoriju srpskog naroda u vjekovima turskog ropstva i kasnije povremeno sačinjavali jedan prostor. Zbog toga je neophodno napraviti kratak istorijski osvrt na oba dijela naznačena njenim sadašnjim imenom. Pljevaljski sinodik pravoslavlja pominje prvog budimljanskog episkopa Jakova samo po imenu. Za trećeg episkopa Teofila znamo da je stolovao 1251. g. i 1252. g. u Đurđevim Stupovima. Prepisao je značajnu crkvenu knjigu Svetosavsku Krmčiju. Episkopima Spiridonu i Germanu su u Sinodiku pravoslavlja pomenuta samo imena. O značaju Budimljanske episkopije u to vrijeme svjedoči podatak iz povelje kralja Milutina s kraja 13. vijeka ili početka 14. Vijeka, gdje je pored arhiepiskopa srpskog Jevstatija II ubilježeno i ime budimljanskog episkopa Germana. Na srpskom državnom saboru, kojeg je sazvao kralj Milutin 1318. g., sigurno je prisustvovao i budimljanski episkop.

Srpska pravoslavna crkva u Humu je u 13. i 14. vijeku pretrpjela strahovit pritisak rimo-katoličkih država. Do uspostavljanja episkopije u Stonu 1219. g. bila je pod upravom splitske arhiepiskopije. Nakon toga svekoliko se oslanja na svetosavsku crkvu u Srbiji. Zbog toga će humski župan Miroslav biti u sukobu sa rimskim papom. Nakon stotinjak godina od osnivanja sjedište humske episkopije je iz Stona preneseno u manastir Sv. Petra i Pavla na Limu. Srpski kralj Milutin je ovom manastiru poklonio imanja sa selima. U povelji se pominje humski episkop Danilo. Episkopsko sjedište iz Huma izmjestio je u Polimlje prije 1324. g., jer je tada izabran za arhiepiskopa srpskog. Naslijedio ga je episkop Stefan koji je stolovao u manastiru Sv. Petra i Pavla. Stari zapisi pominju limskog episkopa Filoteja. Zna se da je 1442. g. rezidirao pri crkvi Sv. Petra i Pavla. Po njoj se episkopija počela nazivati petrovska. Kasnije je njeno sjedište preneseno u manastir Mileševu. Za razliku od Zahumske, budimljanska episkopija nije u tim vremenima izmještala crkveno sjedište. U 15. v. je uzdignuta u rang mitropolije. Kad je sredinom 16. v. SPC doživjela novu obnovu Budimlje je bilo izvorište nesporne duhovne i kulturne snage. U vezi sa drugim sabornim suđenjem mitropolitu smederevskom Pavlu, 1532. g. kao potpisnik izvještaja o procesu se pominje budimljanski mitropolit Vasilije. Dvadeset godina kasnije zapis bilježi i ime mitropolita Mateja. Zahvaljujući njegovom blagoslovu, dijak Jovan od “Nikolj-pazara“ je 1552. g. prepisao Tetraevanđelje. Istu knjigu prepisao je i prezviter Cvjetko osam godina kasnije, a dijak Vuk knjigu Prolog u manastiru Vranštici. O značaju ove prepisivačke škole svjedoči podatak da je u službi Božidara Vukovića štampao knjige u Veneciji i monah Mojsije iz Budimlja, gdje je postojao kontinuitet kulturnog stvaralaštva u manastiru Šudikova kao i uzorna slikarska škola sve do njegovog rušenja 1738. g. Jedan od najpoznatijih slikara s kraja 16. i početka 17. vijeka zograf Strahinja Budimljanski je izdanak ove fresko-ikonopisačke škole. Uz manastir Sv. Nikole u Nikoljcu zaživjela je poznata Monaška škola. Iznjedrila je vrle monahe koji su u drugim srpskim krajevima utvrđivali u narodu vjeru i pismenost. U drugoj polovini 16. v. stare hronike su zabilježile dvojicu Budimljanskih mitropolita sa istim imenom, Makarija I i Makarija II. Prema zapisu hrama Sv. Nikole 1559. g. pominje se Genadije mitropolit budimljanski. O mitropolitima s kraja 16. i početka 17. vijeka, Savi, Gerasimu, Grigoriju, Teofilu i Jeftimiju ostao je jedino pomen u zapisima. Budimljanski mitropolit Pajsije Kolašinović zajedno sa patrijarsima Pajsijem i Gavrilom ponio je teško breme mučeništva. Prvi put se pominje 1639. g. u natpisu na zidu Nikoljske crkve u porti manastira Morače. Pritisnut turskim zulumima i nemaštinom srpski narod  ohrabrenje traži u sveštenstvu. Zato je sinod srpskih arhijereja u manastiru Morači februara 1648. g. odlučio da traži pomoć od Rusije i Rima. Na narednom saboru u Budimlju 1653. g. mitropolit Pajsije je određen da predvodi misiju kod pape. Međutim, Turci su preduhitrili namjere srpskih arhijereja, a mitropolita Pajsija svirepo pogubili. Zabraniše da se u Budimlju postavlja nov mitropolit. Hercegovački mitropoliti imali su veoma važnu ulogu u vrijeme upražnjenosti pećkog Trona od 1463. do 1557. godine. Pominju se kao čuvari groba Sv. Save i kao čuvari Arhiepiskopskog prestola Sv. Save čime se održavao kontinuitet SPC u ta teška vremena. Nakon obnove Pećke Patrijaršije 1557. g. u nekoliko generacija hercegovački mitropoliti su birani za poglavare SPC. Početkom 17. v. od hercegovačke Mitropolije formiraju se dvije, Zahumska (sjedište u Tvrdošu) i Istočnohercegovačka (Polhercegovačka) (sjedište u Bijelom Polju, kasnije u Nikšiću). Istočnohercegovačkom Eparhijom upravljali su Mitropoliti Longin, Maksim, Pajsije, Sv. Vasilije Ostroški i Gerasim Popović. Eparhija je zahvatala zapadne djelove nekadašnje Budimljanske eparhije. Vjerovatno su se Zahumska i Istočnohercegovačka mitropolija spojile u jednu za vrijeme mitropolita Aksentija Jovanovića Palikuće. Pouzdano se zna da je 1739. g. upravljao hercegovačkom mitropolijom i da je duže boravio u manastiru Pivi nego u manastiru Dužima kod Trebinja. Polimlje je poslije seobe Srba pod Arsenijem III 1690. g. prilično opustjelo. Tada su Budimljanskom Eparhijom upravljali Raški Mitropoliti da bi od sredine 18. v. njena teritorija bila pripojena Raškoj Mitropoliji. Nakon ukidanja Pećke patrijaršije 1766. g. skoro svi Srbi episkopi bili su prognani, a na njihova mjesta postavljeni Grci, koji upravljahu preko 100 godina i Hercegovačkom i Raškom Mitropolijom. Teritorijalnim proširenjem Crne Gore 1878. g. stvorena je Zahumsko-raška eparhija sa prvim sjedištem u manastiru Ostrogu, kasnije premješteno u Nikšić. Obuhvatala je prostor Istočnohercegovačke eparhije sa djelovima srednjovjekovne Budimljanske eparhije, a sačinjavali su je Protoprezviterijati: nikšićki, spuški i kolašinski. Njen prvi episkop je Visarion Ljubiša (1878-1882) kasnije mitropolit crnogorski. U svojstvu administratora eparhijom su upravljali mitropoliti Visarion Ljubiša (od 1882-1884) i Mitrofan Ban (od 1884-1909). Za novog zahumsko-raškog episkopa hirotonisan je u Petrogradu Kirilo Mitrović ostavši na tom položaju do 1920. g. Crnogorsko-primorski mitropolit Gavrilo Dožić upravljao je kao administrator eparhijom šest godina a episkop Nektarije Krulj od 1926-1928. g. Sljedeće tri godine ponovo je na čelu eparhije mitropolit Gavrilo Dožić u svojstvu administratora. Godine 1931. eparhija zahumsko-raška je formalno-pravno ukinuta. Budimljanska eparhija je obnovljena maja 1947. g. pod imenom Budimljansko-polimska eparhija. Te godine je za njenog episkopa posvećen Makarije Đorđević. Na ovoj eparhiji ostao je do 1955. g. Sljedeće godine budimljansko-polimska eparhija je ukinutaa. Formiranjem Budimljansko-nikšićke eparhije i obnovom Episkopskog sjedišta u manastiru Đurđevi Stupovi maja 2001. g. obnovljena je Zahumsko-raška eparhija u nešto izmijenjenim granicama i sa novim imenom koje najbolje izražava njenu složenu i burnu istoriju. Ovoj eparhiji danas pripadaju područja beranske, bjelopoljske, andrijevačke, plavske, rožajske, mojkovačke, žabljačke, šavničke, plužinske i nikšićke opštine. Od zasijedanja Svetog arhijerejskog sabora maja 2001. g.  administrator eparhije budimljansko-nikšićke jeste Njegovo Preosveštenstvo vikarni Episkop Budimljanski Joanikije Mićović. Za eparhijskog arhijereja je izabran od Svetog arhijerejskog sabora na majskom zasijedanju 2002. godine. Ustoličen je u tron episkopa budimljansko-nikšićkih na praznik Svete Marije Magdaline 2002. godine. Pod jurisdikcijom Episkopije budimljansko-nikšićke danas se nalazi 10 opština Crne Gore: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Žabljak, Mojkovac, Nikšić, Plav, Plužine, Rožaje i Šavnik što čini 52% ukupne teritorije Crne Gore (oko 7126 km²). Na ovom prostoru živi 242 585 stanovnika ili 39,4% stanovnika u odnosu na ukupan broj stanovnika u Crnoj Gori. U budimljansko-nikšićkoj Episkopiji danas živi 40 891 pravoslavno domaćinstvo sa 148 998 stanovnika, dok su ostalo stanovnici islamske vjere.^[17]

Pišući o “budimljanskoj mitropoliji od ustavljenja do gašenja“ u “Tokovima“, časopisu za nauku, književnost i društvena pitanja (Berane, decembar 1994.), akademik Miomir Dašić je zaključio: “Prostor na kojem je nastala i djelovala svetosavska Budimljanska mitropolija činio je središnji dio srpske srednjovjekovne države, a raskošna Limska dolina bila je i ostala kičma srpskog naroda“. Ljudi ovog podneblja – bogonosci i ostali – davali su ogroman doprinos kroz vjekove duhovnom i kulturnom životu našeg pravoslavnog svijeta. Na prostoru Budimljanske, Petrovske i Mileševske (prije toga Dabarske) mitropolije, “na svetim vodama Lima“, u srcu srpske srednjevjekovne države gdje su istraživači i otkrili i popisali oko osamdeset manastira, crkava i drugih bogomolja ponikla je srpska pismenost, sa ovog pitomog prostora Raške zemlje izvio se onaj zlatni luk književnosti koji je u usponu do danas (u Bijelom Polju napisao je Miroslavovo jevanđelje, remek djelo srpske pismenosti i minijaturne umjetnosti); na ovom i susjednom prostoru rođeni su, živjeli i stvarali prvi značajni pisci srpske biografske književnosti (Sveti Sava, Stefan Prvovjenčani, arhiepiskop Danilo i dr.), stvorivši tako temeljnu književnu baštinu koju je dostojno obogatila i dalje bogati svojim literarnim i drugim intelektualnim ostvarenjima plejada književnih i drugih intelektualnih poslenika i u ovo naše doba. Ovdje, iz pitome doline Lima, iz istorijske Budimlje, najvjerovatnije iz katedralnog hrama Đurđevih Stupova i njegove prepisivačko-slikarske šudikovske škole, potekao je i talentovani fresko-slikar, živopisac pop Strahinja Budimljanin, najveće slikarsko ime posljednjih decenija 16-tog i prvih decenija 17-tog vijeka.^[18]

Iz Budimlje “ot manastira Šudikove“ otisnuo se u svijet i čuveni minijaturni slikar (ilustrator) i štampar monah Mojsej Budimljanin, koji je sa poznatim cetinjskim tipografom Makarijem, u štampariji Božidara Vukovića Podgoričanina, radio na štampanju ćiriličnih knjiga u Veneciji zatim u Trgovištu (Vlaškoj). U Tifranskoj klisuri, na ušću Budimske rijeke u Lim, na desnoj obali hučnog Lima, oko 200 godina, u manastirskoj tišini, radila je  šudikovska prepisivačka škola u kojoj su prepisane brojne knjige i umnoženi mnogi crkveni tekstovi. U dolini Lima zračile su svetosavskim, pravoslavnim duhom njene mitropolije još od proglašenja srpske autokefalne crkve (1219 godine). Sa mitropolitske katedre iz manastira Đurđevih  Stupova kao i sa katedra crkve Svetog Petra i manastira Mileševo, nastavljeno je širenje svetosavlja i u vrijeme teškog turskog ropstva, crkvena zvona i glas kaluđera pozivao je narod da izdrži i u najtamnijem periodu srpske istorije, kad mu je zaprijetila bezdana propast, glas nade pozvao ga je da se drži svoje vjere i crkve i da se odrekne  borbe za nacionalni opstanak. Sa ove svete zemlje – iz doline Lima, Raške i Ibra -ponikli su prvi srpski državnici, vladari, političari, diplomate i znameniti duhovnici, pa i prvi srpski svetitelji (Sv. Simeon Mirotočivi, Sv. Sava, Sv. Stevan Prvovjenčani , Sv. kralj Stefan Dečanski i dr.) U dolini Lima, Ibra i Raške mnogi spomenici i svetinje svjedoče o autohtonoj graditeljskoj školi u istoriji graditeljstva i umjetnosti poznatoj pod imenom Raška škola. Ta velika graditeljska škola sa svojim monumentalnim građevinama i visokim umjetničkim dometima prevazilazila je (i prevazilazi i danas) nacionalne granice. Veličanstveni spomenici kulture  i svetinje: Studenica, Đurđevi Stupovi u budimljanskoj župi, Sv. Petar u Bijelom Polju, Sopoćani, Mileševo, Arilje, Sv. Nikola u Topolici, kao i druge brojne crkve i manastiri u dolini Lima, pa i oni koji nijesu imali sreće da u cjelosti prežive varvarska razaranja Turaka, njihova pustošenja i paljenje, i danas svojom monumentalnošću i sjajem, neki makar u ostacima temelja, svjedoče o jednoj velikoj civilizaciji i razvijenoj kulturi srpskog naroda u srednjem vijeku i na ovom prostoru. Upravo ti brojni spomenici i svetinje, među kojima su Polimski najbrojniji, i danas izazivaju divljenje evropske i svjetske kulturne javnosti, dokazi su velikog dometa naše  srednjovjekovne kulture i razvijenog, duhovnog života naših dalekih predaka, još u vrijeme prije nego što su nastale velike civilizacije na Zapadu Evrope. To sve dokazuje da je ovaj prostor imao individualnost tokom svog istorijskog postojanja, isticao se osobenošću i bogatstvom duhovnog života, posebno djelatnosti njenih episkopija i  mitropolija. Teritorija budimljanske mitropolije, od svog nastanka pa do gašenja imala je izuzetno veliku geopolitičku ulogu u povezivanju srpskih država – Zete i Raške. Polimlje je bilo njihova spona, a u doba Nemanjića središnji dio ovih srpskih ujedinjenih zemalja, da bi u novovjekovnoj istoriji, kada se kroz oslobodilaštvo stvaraju i izgrađuju dvije nacionalne države – Crna Gora i Srbija – takođe, imalo značaj čvrste njihove veze, kopče. I tako sve do današnjih dana, bez obzira što su trenutno Srbija i Crna Gora fizički razdvojene i nijesu dio iste državne zajednice.

[1] Crkveno izdanje “Manastir Đurđevi Stupovi Berane“, Berane, 2008.

[2] Živojin Andrejić,Srednjovekovna kneževina i kraljevina Srbija –zemlje i župe VII- XII vek,Rača,2018.

[3] Đorđe Sp. Radojičić o Budimljanskim episkopima

[4]  Živojin Andrejić,Srednjovekovna kneževina i kraljevina Srbija –zemlje i župe VII- XII vek,Rača,2018.

[5] Episkop šumadijski Sava, Srpski jerarsi, Evro, Beograd, 1996.

[6]  Glasnik SPC, broj 4 od aprila 1947, str. 75.

[7] LJ.Stojanović, Stari srpski rodoslovi i letopisi,1927.

[8] Isto.

[9] G. Tomović,Morfologija ćiriličnih natpisa na Balkanu,Beograd,1974.

[10] I. Ruvarac,Miroslav,brat Stefana Nemanje,velikog župana srpskog,Beograd,1888.

[11] J.Medojević,Iz istorije Budimljansko-nikšićke eparhije(1219-2011) Sveviđe 1,Berane,2002.

[12] LJ.Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi I, Beograd, 1902.

[13] Ž. Andrejić, Ko je humski knez Miroslav i kada je nastalo njegovo jevanđelje, mitološki zbornik,Rača,2008.; Ž. Andrejić, O poreklu velikog župana Stefana Nemanje,Bratstvo,Beograd 2011.

…