„Bratoubilački i građanski rat u Crnoj Gori 1941. godine“ (10)!

Piše: Miljan Stanišić

ULOGA KRALJEVSKIH OFICIRA U USTANKU JE BILA ZNAČAJNA

Nepostojanje ili slabo funkcionisanje sistema komandi, neorganizovanost, neplaniranje i nekoordinisanost, loše procjene i sl. bile su karakteristike ustanka u mnogim mjestima Te okolosti pogodovale su razornom radu komunista, koji su u svemu nastojali da imaju rukovodeću ulogu, pa su time stvarali sve veću konfuziju, a onda su nastojali da se pojavljuju kao „spasioci“ naroda. U mnogim mjestima dešavale su se samovoljne akcije pojedinaca sa ciljem da se istaknu, ili im je to bio partijski nalog, što je uzrokovalo teške posljedice po civilno stanovništvo. Jugoslovenski kraljevski oficiri su nastojali da to stanje poprava, koliko su im okolnosti dozvoljavale.

Već smo naveli značajnu ulogu puk. Baja Stanišića u pripremanju ustanika, njegovu ulogu kao vojnog savjetnika, a potom i člana Privremene vrhovne komande, a ovdje ćemo navesti i neke oficira koji su predvodili ustanike u pojedinim gradovima, i pod čijom su komandom i strategijom osvojeni pojedini gradovi. Takvu ulogu smo iznijeli za puk. Stanišića prilikom oslobađanja Danilovgrada. Plan napada na italijanske snage u Beranama razradio je kap. Pavle Đurišić i po njemu je postupano prilikom njegovog zauzimanje. Autori koji su pisali o ustaničkim dešavanjima navode da se broj italijanskih vojnika i oficira u kasarni u Beranama kretao blizu 1.500, a posjedovali su veliku količinu teških mitraljeza i artiljeriju. Njih je 15. jula napalo oko 2.000 ustanika, kojima su komandovali maj. Miomir Cemović, maj. Milorad Joksimović, kap. Pavle Đurišić, kap. Rudolf Perhinek i drugi oficiri. Ustaničko vođstvo činili su listom oficiri, mada je u njemu bio i manji broj komunista, koji su već ranije bili stvorili gerilske čete. U žestokim borbama, u kojima su hrabrost pokazala i jedna i druga strana, a Italijani kada su bili opkoljeni sa svih strana i više nijesu bili u mogućnosti da pružaju ozbiljniji otpor, predali su se 18. jula.

Komunistička istoriografija je isticala vodeću ulogu komunista u ustanku, ali su oni kao malobrojna organizacija u njemu imali i sporednu ulogu. Najveće zasluge za pozitivni ishod ustanka pripadaju ustanicima koji su bili nadahnuti slobodarskim tradicijama, a mnogi od njih su bili i učesnici minulih ratova. Komunisti su odmah nakon uspješnog okončanja ustanka formirali revolucionarne organe vlasti od svojih članova, skojevaca i pristalica. Takođe su podijelili zaplijenjeno oružje svojim članovima i simpatizerima, koje će kasnije upotrijebiti protiv ideoloških protivnika.

U andrijevičkom srezu, kao i drugima, KP je pokušala svuda da ima rukovodeću ulogu, bez obzira na njen marginalan uticaj u narodu (u aprilu 1941. u ovom srezu je bilo 50 članova KPJ), sa ciljem jačanja svoje uloge. Zato je u ustanku u ovom srezu KPJ nastojala da ima glavnu ulogu i da mu dade komunističku notu. Iako su pojedini bivši građanski političari, intelektualci, državni činovnici, oficiri i dr. bili mišljenja da je ustanak preuranjen, ipak su u njemu aktivno učestvovali, naročito zbog proglašenja Crne Gore nazovinezavisnom državom. Narod Vasojevića je bio ogorčen separatističkom izdajom i kidanjem veza sa Srbijom, pa je na sastanku 16. jula odlučeno da, sjutradan, 17. jula, napadnu italijansku žandarmerijsku stanicu, koja se nalazila u školi. Pored italijanskih snaga koje su se nalazile u kasarni, ustanici su savladali i njihove druge posade u blizini. I u ovom srezu najznačajniju ulogu su odigrali kraljevski oficiri. 17. jula formirana je Komanda za odbranu slobodne teritorije, za čijeg je komadanta određen Veličko Bojović, a članovi: Đorđije Lašić, Petar Šoškić, Bogdan Novović, Radoje Jevrić i Spasoje Đaković. Milovan Đilas i kap. Arso Jovanović, koji su u ime Privremene vrhovne komande obišli, 25. jula, beranski srez, uvjerili su se da u Vasojevićima veliki uticaj imaju maj. Đorđije Lašić i kap. Pavle Đurišić, o čemu u jednom izvještaju piše: „U Vojnom komitetu za beranski srez među oficirima su zatekli Pavla Đurišića, a u Andrijevici Đorđija Lašića, obojicu sa veoma velikim uticajem“. Za razliku od njih Moša Pijade, koji je boravio na području Kolašina „niko živ nije ništa ni pitao ni slušao“, navode Đilas i Jovanović.

I u bjelopoljskom, kolašinskom i drugim srezovima uticaj jugoslovenskih kraljevskih ofirira bio je izuzetno značajan, a u prilog tome ćemo navesti još i oslobađanje Žabljaka i Šavnika. Kapetan Nikola Bojović je (14. jula) saznavši za proglas o stvaranju nazovinezavisne Crne Gore širio je dalje tu informaciju i okupljao oficire i dr. da se tome suprotstave. Ta vijest se brzo širila Žabljakom, pa se okupilo na stotine ustanika, sa starješinskim kadrom, spremni da se oružano suprotstave okupatoru. Ustanike je predvodio kap. Nikola Bojović, a u njemu su učestvovali i malobrojni komunisti. Kada su Italijani uvidjeli snagu ustanika, odlučili su se na predaju. Ubrzo je uslijedio i napad na Italijane u Šavniku. Među brojnim ustanicima koje su predvodili kraljevski oficiri, u njemu su učestvovali i lokalni komunisti, koji su na Žabljaku, i u Šavniku, kao i drugdje, osnovali svoje organe vlasti, paleći opštinske arhive. Kapetan Nikola Bojović opisuje kako mu je 20. jula stigao proglas od kap. Arsa Jovanovića i Milovana Đilasa u ime PK KPJ za Crnu Goru o dizanju ustanka na Žabljaku i Šavniku, a oni su tada već bili oslobođeni.

(nastaviće se)