Branislav Perić: Tragovima uzvišene svjetlosti – Slovo o Monografiji

Slovo o Monografiji „UMJETNIČKA DEKORACIJA SABORNOG HRAMA HRISTOVOG VASKRSENJA” autora Dragana Mitrovića

“Sedam godina nakon osvećenja Hrama Hristovog Vaskrsenja u Podgorici, autor njegove umjetničke dekoracije, akademski vajar, protojerej-stavrofor Dragan Mitrović nam je podario ilustrovanu publikaciju, kojom je predstavio genezu umjetničkih ideja i rješenja, ugrađenih u ovaj uzvišeni arhitektonski sklop, koje su ga učinile tako raskošnim i blistavim. Evocirajući njegovo uzrastanje iz ugla umjetničke dekoracije, ova knjiga je prilog dubljem Duhovnom i umjetnički doživljaju Svetilišta, jedinstvenog u vascijeloj hrišćanskoj arhitekturi po monumentalnosti i ljepoti, po visokim graditeljsko-stilskim dometima u kojima se doprinos dekoracije iskazao kao neponovljiv.

U kontekstu sakralne umjetnosti i hrišćanske estetike dekoraciji pripada nešto drugačija uloga od one koje ova ostvaruje praksama profane umjetnosti, kako u klasičnoj, modernoj tako i u postmodernoj epohi. Dekoracija u ovima označava stilsko ukrašavanje estetskog objekta u cilju ostvarenja potpunijeg estetskog doživljaja, po pravilu baziranog na čulnoj propulzivnosti koja, samo u dometima vrhunskih umjetničkih djela, doseže sfere istinske duhovnosti. Moderno doba u dekorativnom prepoznaje estetsku vrijednost nižeg ranga, pa se često u kritičkim interpretacijama pojedinih umjetničkih tvorevina na dekoraciju gleda kao na umjetnički manje vrijedan postupak, koji škodi formalnim i sadržajnim usmjerenjima djela ka suštinskom i umjetnički istinitom. Često je tumačena kao manir ili suvišak koji zavodi ka dopadljivoj površnosti. Još rigidniji stav prema dekoraciji srećemo u estetikama ružnog, koje je zajedno s ljepotom izgone iz zone umjetničke prakse i njima nasuprot fenomene ružnog uzdižu u rang viših estetskih kvaliteta. To se obično shvata kao manifestacija umjetničkog bunta protiv vladajuće socijalne stvarnosti, koja je horizonte ljudskog smisla suzila na puku perspektivu materijalnog preživljavanja. Odricanjem od transcendirajuće uloge ljepote, umetnost je, u pojedinim savremenim tokovima, pokazala bizarnost raznovrsnih lutanja bespućima banalnosti, u civilizaciji koja se otuđila od Izvora života i koja je razloge svog bivstva vezala za vremenito i prolazno, čime je njeno stvaralaštvo izgubilo istinski koren. Neurotično traganje za novum-om (brojnost formalno-stilskih izama) nije je oslobađalo već je, naprotiv, sputavalo ravninama puke pomodnosti a isprazne modulacije trivijalnosti su je, u konačnom rezultatu, često ispostavljale kao njihov sinonim.

Nasuprot tome u okvirima hrišćanske umjetnosti i estetike, ljepota prvenstveno ima značenje jednog načalnog principa. U jedinstvu sa ostalim duhovnim vrijednostima, ispostavljena van bilo kakvog formalizma, ona se prihvata kao izraz Trojične Ljubavi i projekcija otelovljene krasote usmjerene iskonskom Izvoru, okrenuta vanvremenom, kao istinosna, oličena Praljepotom i njenim energijama. Kao takva ljepota napaja i uzdiže iznad ravni profanog i prolaznog, pa je i dekoracija u sakralnom umjetničkom postupku u funkciji njene potpore.

U hrišćanskoj estetici i njenim iskustvima, dekoracija nije puki ures, kao dodatak ili nadopuna, već je direktno uključena u transmisije duhovnih energija, kroz vrijeme, epohe i prostore. Ona usmjerava na fokusiranje fragmenata lijepog, rasutih po prostranstvima tvari (prirode) u jednu žižu, u funkciji njihove ugradnje u konkretno djelo, pojedinačnim ili kolektivnim stvaralačkim snagama i talentima, u ovom slučaju u lik i Svetilišta kao mjesta molitvenih sabranja i činodejstava. Probrane organske i anorganske forme preuzete iz prirode kao ornamenti, u arhitektonskoj dekoraciji nose dublja značenja (simvoli) koji upućuju na Tvorca i ljudsko stvaranje stvaranje kao replike Prvolika i Prvotvorstva.

Pojava ove publikacije proistekla je iz potrebe svestranijeg, cjelovitijeg sagledavanja i pomoći u razumijevanju umjetničkih ideja i principa primijenjenih u dekoraciji Hrama Hristovog Vaskrsenja. Ona osvjetljava opredjeljenost autora za uvođenje neprocjenjivog hrišćanskog umjetničkog predanja ovih prostora u  svoj projekt, i njegova oslanjanja na bogatstvo vizuelnih fragmenata neznanih autora, koje je do današnjih dana tavorilo nedostupno, potisnuto ljudskom nemarnošću, zaboravom ili  „teškim snom” pod teretom surovosti proteklih epoha. Za ovim blagom autor je predano tragao, iscrpno ga istraživao i prebirao, da bi odabrane  elemente ugradio u novi lik Hrama, koji danas kao neponovljiv zrači vascijelim pravoslavnim prostorom. Rukovođen eklisiološkim duhovnim načelom, težnju ka istorijskoj cjelovitosti (od ranohrišćanskog, predromaničkog, romaničkog i vizantijskog perioda do onog koje pripada novijem dobu – Cetinjski Manastir) uzdigao je u ravan metodološke matrice svih svojih artikulacija, u kojima je lična kreativnost podređena auri epohalnog umjetničkog nasleđa. Tragajući za potpunijim izrazom, raznovrsna stilska-umjetnička iskustava nasljeđa, sabrao je i slio u novu cjelinu Hrama, shodno najdubljem značenju njegovog smisla, kao svevremnog i vanvremenog, ugrađujući u njega lepotu kao prosijanje i emanaciju Suštog, kao ozarenje Trojične blagodati što provejava kroz sve vremenito i vječno, kroz tvar i tvorevinu, kroz sve ljudsko ispoljeno i tolkovano u dugom istorijskom trajanju. I pored stvaralačke uzdržanosti prema onom ličnom, kreativni senzibilitet autora je veoma snažno progovorio. Vidljiv je u svim postupcima a pogotovo u rezultatima oblikovanja fragmenata i cjelina u kojima su izabrani, reanimirani elementi, dobili novu zvučnost, čime je ovo djelo izraslo u najkompleksnije ovovremeno umjetničko tkanje ostvareno na našim prostorima, pa i šire. Zahvaljujući stvaralačkoj viziji i vještim rukama koje su ge objelodanile ono će jednako i u budućim vremenima nastaviti da sija svojim sjajem i ljepotom, za nove oči i srca.

Nekoliko riječi još o originalnim umetničkim principima autora, primijenjenim u plastičkoj dekoraciji hrama, koji su otkrivani u mladosti, tokom studija autora a potom potpunije razvijeni dugim i veoma sadržajnim stvaralačkom iskustvom. Pomenućemo tri najvažnija među njima:

Princip postepenih promjena koji gibanju oblikovanih masa nameće nužnost, postepenih, blagih prelaza sa jedne modulirane ravni na drugu, kao i obavezu njihove potpune harmonizacije u cjelokupnom tretiranom sklopu. Dosljedno provedeno ovo načelo umjetničkom djelu pruža punu unutarnju snagu i stabilnost a estetskom doživljaju dubinu i dinamiku.

Ekspozicije prikazanih motiva otkrivaju, dosljedno primjenjivano načelo blage asimetrije, koja estetskom predmetu daje vitalnost i svježinu, pokazujući ga u svoj njegovoj prirodnosti. Traganje za uzorima vodi do biomorfnih oblika, koji nepreglednošću raznovrsnih vitalnih kristalizacija ljepote, direktno ili indirektno otkrivaju Tvorački  plan.

Princip spiralnog generiranja oblika iz postojeće građe, proistekao je iz istraživanja makro i mikro-kosmičkih uzora (spiralne forme kopnenih i vodenih puževa i drugih spiralnih organizama i mega spirale sazviježđa, kosmičkih maglina i sl.) pa je spirala uvedena u svaki izražajni oblik koji to dozvoljava.

Kao rezultat produbljenih opservacija prirodnih fenomena, ovi su postupci očigledni u dekoraciji Hrama. Pojedini elementi, vješto probrani iz obilja neorganskih (mjesec, sunce, zvijezde, voda, kamen i sl.) ili organskih formi, florističkog (loza u liku čokota, lista, ili grozda; grančica, list ili žir hrasta; palma, vijenci i rozete satkani raznim cvjetovima i listovima i sl.) ili animalnog porijekla (golub, paun, jagnje, košuta, riba i dr.), razvijeni su u konkretnom ili stilizovanom obliku. U skladu sa duhovnom predanjem i tradicijom izražavaju duboka simvolična značenja.

Da zaključimo: holističko modeliranje dekoracije Hrama, oslonjeno na simbiozu pomenutih načela i sakralnog istorijskog nasleđa, saobraženo dubokim razumijevanjem hrišćanske duhovnosti i njenih stvaralačkih kanona moglo je stoga o. D. Mitrovića i dovesti do ovakvih rezultata. Oni pokazuju kako se stilsko, višeglasje vjekova i epoha, ukomponovano u jedinstvenu harmoniju, gromoglasnom vertikalom uzdiglo u sama Nebesa. Odabrana građa i originalne ideje, oblikovani nesvakidašnjim sluhom za ljepotu, bezgraničnim strpljenjem i ljubavlju proizveli su neponovljivu akustiku vjekova (izraz Episkopa dioklijskog g. Metodija), u njenom novom, jedinstvenom i vanvremenom ruhu. Njome će nadalje snažno i u budućnosti zvoniti muzika Sušte Premudrosti koja se uzdiže nad mnogoznalstvom, Nepatvorene Prekrasnosti nad krasotama tvarnog, kao izraz Ovaploćene ljubavi i Božanskih energija koje snishode Svetim Duhom, u cilju našeg uzdignuća i spasenja.”

* Tekst predstavlja pogovor engleskom i ruskom izdanju monografije: ”UMJETNIČKA DEKORACIJA” SABORNOG HRAMA HRISTOVOG VASKRSENJA” autora o. Dragana Mitrovića.

Hram je projektovao Peđa Ristić, izuzetan umjetnik-arihitekta koji je ostavio duboki trag u našoj arheologiji i sakralnom graditeljstvu.

Izvor: http://www.hramvaskrsenja