Berane: Na dostojanstven način obilježena 99-ta godišnjica Velike narodne skupštine

Pod sloganom “Vasojevići za zajedničku državu“ u organizaciji Srpskog nacionalnog savjeta Crne Gore i Srpske narodne odbrane Vasojevića i Limske doline koju čine Srpsko istorijsko kulturno društvo “Nikola Vasojević“ Berane, Udruženje ratnih dobrovoljaca 1912 -1918. njihovih potomaka i poštovalaca regionalana organizacija Berane i Udruženje srpskih književnika u otadžbini i rasejanju za Crnu Goru sa sjedištem u Andrijevici a povodom 99 godišnjice od Velike Narodne Skupštine Srpskog naroda u Crnoj Gori održane u Podgorici, 1918. godine održana je 27. novembra 2017. godi​ne.

Na početku akademije voditelj programa Jana Lutovac je pozdravila prisutne i istakala sledeće:  Preosvećeni Vladiko, časni Oci, predsjedniče Srpskog nacionalnog savjeta Crne Gore gospodine Vuksanoviću, predsjedniče Udruženja srpskih pjesnika u otadžbini i rasijanju gospodine Otaševiću, predsjedniče SO Berane gospodine Kikoviću, uvaženi organizatori svečane akademije, dame i gospodo, pomaže Bog!

Evo već je 99 godina od Velike narodne skupštine srpskog naroda u Crnoj Gori, priprema za njeno održavanje i odluka koje su donešene u Podgorici 1918. godine , a o njenim odlukama postoje različita mišljenja, tumačenja i shvatanja.
Različita mišljenja ne nalazimo samo kod istoričara, nego i  kod pravnika, publicista i naučnika različitih profila, pa i kod velikog broja građana koji o ovom događaju izvorno malo znaju.

Po mišljenju jednih, koji su bili u ogromnoj većini, ovom skupštinom ostvarene su vjerkovne težnje i želje srpskog naroda u Crnoj Gori, da živi u zajedničkoj državi sa ostalim srpskim narodom i drugim jugosovenskim narodima- Hrvatima i Slovencima. Po mišljenju drugih koji su bili u manjini, ovom skupštinom Crna Gora i Crnogorci izgubili su svoju državnost i nacionalno biće.

Večeras će ovaj skup blagosloviti i o ovom događaju besjediti naš Preosvećeni Vladika budimljansko-nikšićki gospodin Joanikije. Vaše Preosveštenstvo, izvolite. kazala je Lutovac.

Na početku skup je blagoslovio i održao prigodno slovo episkop budimljansko- nikšićki gospodin Joanikije koji je izmeđuostalog istakao da je Velika Narodna Skupština srpskog naroda u Crnoj Gori održana u Podgorici 1918 bila veliki istorijski događaj ali i ne samo istorijski nego po svom značaju on ima aktuelnosti i danas. Ona je zacijelila vjekovne rane i ispumila vjekovne težnja našeg naroda koji je vjekovima i u toku turskoga ropstva i poslije težio da se oslobodi i imao zapravo jednu ideju oslobođenje i  ujedinjenje cijelog srpstva.

Vidimo u ovoj današnjoj situaciji kada je srpski narod pocijepan, razjedinjen pa može se reći u popriličnoj mjeri i zavađen, da ta vjekovna težnja a to je zapravo u suštini kosovska ideja koja nas održava i objedinjuje i danas ima svoju aktuelnost i u tom pogledu izizetno je veliki značaj održavanja sjećanja i njegovanja spomena na Veliku Narodnu Skupštinusrpskog naroda u Crnoj Gori.

Istoričar Goran Kiković kaže da je cilj akdemije da se mnogi falsifikati, koji su danas prisutni u Crnoj Gori, opovrgnu i nastavio :

Vaše Preosveštenstvo gospodine Joanikije,

Časni oci,

Predsjedniče Srpskog nacionalnog savjeta Crne Gore gospodine Vuksanoviću

Dame i gospodo,

Pomaže Bog!

Evo je već je 99 godina od ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom i večeras oraganizujemo ovdje u Beranama proslavu ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom.

A kako je to bilo te sada već davne 1918. godine?

Moja večerašnja tema je :

“Vasojevići u borbi za srpsko i jugoslovensko ujedinjenje do 1918. Godine“ ovo je i radni naslov moje nove knjige koja je u rukopisu.

Đoko Račić, pjesnik o ovom plemenu je napisao i ovo:

“ Vasojevićima je jednostavno opredjeljenje.

Njih je vododjelnica usmjerila, za Limom, niz Drinu,

u zagrljaju Srbije i Republike Srpske,

do mora koje zapljuskuje Krim i ljubi obale Rusije.“

Stanovništvo Vasojevićke oblasti sa velikim interesovanjem je pratilo sve događaje koji su se zbivali van njenih granica, pa je vijest o proboju Solunskog fronta u septembru 1918.primljena sa velikim oduševljenjem. Na tom frontu je bilo oficira, činovnika, podoficira, kaplara i redova i iz ove oblasti koji su zajedno sa srpskom vojskom odstupili za Grčku, a bilo je i onih koji su kao dobrovoljci došli iz drugih zemalja i sa drugih kontinenata na solunski front.

Od istaknutijih Vasojevića grupi solunaca pripadali su: Janko Spasojević, inž Ljubomir Popović, Risto Jojić, Ljubomir Vuksanović, Milovan Kastratović, dr Pavle Čubrović, Milutin Babović – zvani Telegraf. i drugi.

U vrijeme proboja Solunskog fronta osjetila se uznemirenost i u redovima austrougarske vojske u garnizonu Berane, kao i na žandarmerijskim stanicama na čitavoj teritoriji vasojevićke oblasti. Komitski vođa poručnik Boško Đuričanin dobio je od jednog austrijskog oficira (Čeha) sigurnu informaciju o napredovanju srpskih i savezničkih armija prema našeg prostoru. Zato je on, ne gubeći vrijeme, brzo ovu vijest prenio narodu. Na tu vijest došlo je na teritoriji Vasojevića do prave ustaničke eksplozije. Narod se brzo i organizovano, prije svih u Crnoj Gori, digao na ustanak. Đuričanin je preduzeo organizovane akcije na teritoriji Polimlja, a majoru Milu Saičiću je uputio poruku da sa ustanicima beranskog kraja, uz pomoć komita iz Šekulara, razoruža švapsku posadu u Beranama koja je brojala 1.000 vojnika. U toj poruci je Saičiću rečeno da u “pomoć pozove Milosva Raičevića, Milana Popovića i Braću Joksimović iz Buča“. A narod ovog kraja jedva je dočekao taj čas i listom se digao na oružje. Austrougarska posada Berana je već 1.oktobra položila oružje. Događaji su se veoma brzo razvijali. Uveče 13.oktobra nije bilo nijednog neprijateljskog vojnika pod oružjem na teritoriji beranskog i andrijevačkog sreza, a komite su, uz pomoć uglednih ljudi, postavile u Beranama i Andrijevici svoju valst. Velika je zasluga Boška Đuričanina koji je organizovao i koordinirao ustaničke dejstva na teritoriji Vasojevića.

Osim garnizona, bile su razoružane sve žandarmerijske stanice na teritoriji Vasojevića do prevoja Vjeternika. Ta živa borba rezultirala je time da su za dva dana bili oslobođeni cijeli Vasojevići i ponovo formirane  Gornjovasojevićka i donjovasojevićka brigada, na teritorijalnoj osnovi kao u vrijeme crnogorske države. Komandadnt ustanika postao je stari divzijar vojvoda Lakić Vojvodić. Do dolaska interniranih oficira iz logora privremeno su za komandire jedinica postavljani sposobni školovani ljudi građanske struke. Tako je do 15. oktobra bila potpuno očišćena cijela teritorija Vasojevića od neprijateljske vojske, a u međuvremenu austrougarske vojne posade iz Berana, Rožaja i Korita povlačile su se prema Bijelom Polju i Pljevljima pod stalnim napadima komita i ustanika iz ovog područja.

Napredovanje srpske vojske prema svojoj domovini podsticalo je  ustanak u Crnoj Gori. Međutim, masovni ustanak jedino je bio organizovan u Vasojevićima, gdje su formirane i vojne jedinice po uzoru na stare formacije.

U vrijeme dok su vasojevićki ustanici oslobađali svoju teritoriju od austrougarskih okupatora, srpske trupe određene za vođenje operacija u Crnoj Gori i sjevernoj Albaniji bile su dosta daleko. Tek 22. oktobra 2. jugoslovenski puk imao je po planu ući u Peć. Od 26. oktobra ove trupe nose naziv „ Jadranske trupe“. Njihov komandant je bio general DragutinMilutinović. Vasojevićki ustanici su dosta olakšali rad Jadranskim trupama. Njihova glavna kolona se preko Gusinja uputila za Skadar, dok je desna (pomoćna) kolona nastupala za Podgoricu. U sastavu ove kolone borili su se i bataljoni Gornjovasojevićke brigade na Vjeterniku i za oslobođenje Podgorice, poslije čega su crnogorske trupe raspuštene. General Milutinović je čestitao vojvodi Lakiću Vojvodiću na hrabrom držanju crnogorskih trupa.

Oslobođenjem Berana razvila se intezivna agitacija za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Bivši ministar Milosav Raičević je još 10. oktobra sam preuzeo dužnost okružnog načelnika u Beranama i sazvao zbor na kojem je narod izglasao prisajedinjenje Donjih Vasojevića Srbiji i pismenu odluku o tome poslao, po učitelju Tomi Joksimoviću, komandantu srpske 2. armije vojvodi Stepi Stepanoviću. Agitacija o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom dobila je 24. oktobra svoju punu potvrdu na velikom narodnom zboru u Andrijevici na kojem se Vasojevićki narod izjasnio za proglašenje ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom. Iz Andrijevice je centralni izvršni odbor za ujedinjenje prešao u Berane, gdje je donio odluku o raspisivanju izbora za Veliku narodnu skupštinu u Crnoj Gori. Takozvane Beranske odluke.

Centralni izvršni odbor je, na sjednici u Beranama od 25. oktobra do 7. novembra 1918. godine, propisao Pravila za biranje narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu. Proglas o raspisivanju izbora i Pravila za biranje narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu, poslati su iz Berana 27. oktobra okružnim načelnicima u Crnoj Gori, s nalogom da se organizuju izbori po kapetanijama, varoškim opštinama i srezovima. Za održavanje zborova i izbor povjerenika dat je rok od sedam dana, dok je u nekim mjestima, poput Cetinja, za te poslove preostalo tek tri dana. Čitavim izbornim procesom rukovodio je Centralni izvršni odbor preko svojih povjerenika i izaslanika koji su sazivali zborove i sjednice i utvrđivali rezultate izbora.

Izbori za ovu Skupštinu, koja je poznata i pod imenom Podgorička skupština, održani su 19. novembra 1918, na teritoriji Crne Gore u granicama do početka Prvog svjetskog rata. Svaka je kapetanija birala po dva, a u krajevima oslobođenim u toku Prvog balkanskog rata svaki srez je birao po tri poslanika. Gradovi sa manje od 5000 stanovnika su birali po jednog poslanika, a oni sa više od 5000 po dva poslanika. Biralo se javnim i posrednim glasanjem, na taj način što bi svaka kapetanija na javnim zborovima izabrala 10 povjerenika, srezovi po 15 i varoške opštine po 5, odnosno 10 povjerenika. Povjerenici iz okruga su na zajedničkoj sjednici poimeničnim glasanjem izabrali poslanike za okrug. Ovjereni zapisnici o izboru povjerenika i poslanika dostavljeni su Skupštini u Podgorici.

Od ukupno 165 poslanika koji su delegirani za Veliku crnogorsku skupštinu u Podgorici 32 ih je bilo iz andrijevičkog i beranskog okruga, od kojih su više od jedne trećine bili prosvjetni radnici. Među njima su bila i tri bivša ministra Crne Gore: Spasojević, Raičević i Bakić.

Poslanici Vasojevići predstavljali su, sa neznatnim izuzecima i bjelopoljski, plavogusinjski i rožajski kraj.

Za okrug andrijevički, kome je pripadao i plavogusinjski kraj, poslanici su bili: Janko Spasojević, Zarija Vuković, Ljubo Bakić, Velimir Jojić, Marko Ćulafić, Novo Vugdelić, Ljubo Vuksanović, Novica Popović, Božidar Tomović, Radoslav Jagoš Vešović, Savo Spasojević, Radoje Nikolić, Risto Jojić, Tomica Ivanović, Savo Paunović.

Za okrug beranski, kome su pripadali rožajski i bjelopoljski kraj, poslanici su bili:  Milosav Raičević, Prokopije Veković, Milan Popović, Nikodim Cemović, Ljubomir Popović, Aleksandar Popović, Toma Joksimović, Milo Delević, Aleksandar Bojović, Miloš Popović, Krilo Balšić, Nikola Mićović, Andro Savić, Bogdan Obradović, Radosav Joksimović, Vukajlo Dević, Milić Dabetić.

U deputaciji koja je poslije skupštine određena za Beograd bili su od Vasojevića: Milosav Raičević, Milan Popović, Janko Spasojević i Velimir Jojić.

Pripreme za početak rada skupštine obilježila su dva suprotna mišljenja o načinu ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Skupština je zasijedala od 24. do 29. novembra 1918. godine. Od dvije prethodne i pet redovnih zasijedanja, najznačajnija je druga redovna sjednica od 26. Novembra, na kojoj su donesene istorijske odluke o ujedinjenju naroda Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije, kao i odluka o detronizaciji dinastije Petrovića.

Po kapetanijama su, 17. novembra izabrani povjerenici koji su se sastali po okruzima i 19. novembra iz beranskog, andrijevačkog i drugih okruga Crne Gore sastali su se 26. novembra 1918. u Podgorici, gdje je Velika narodna skupština donijela odluku o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom.

Sa ovim događajima je došla u naše krajeve potpuna sloboda, a 1. decembra 1918. označena je nova etapa u životu naroda Vasojevića, kao i ostalog crnogorskog naroda – stvorena je jugoslovenska zajednica kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.

Skupština je otpočela sa radom 24. 11. u zgradi Duvanskog monopola i na prvom zasijedanju izabrani su tajnim glasanjem organi skupštine (predsjednik Savo Cerović, potpredsjednici Lazar Damjanović i Savo Fatić i sekretari).  Dvije prethodne sjednice ove skupštine održane su 24. i 25. novembra 1918. i na njima su tajnim glasanjem izabrani predsjednik, potpredsjednici i sekretari Skupštine. Na sjednici od 25. novembra poslanici su položili zakletvu. Istoga dana je održana i prva redovna sjednica Podgoričke skupštine, a na dnevnom redu je bilo ujedinjenje Srbije i Crne Gore. Sjutradan ujutru, 26. novembra 1918. Podgorica je bila prepuna svijeta koji je očekivao konačnu odluku o ujedinjenju dvije srpske države, Srbije i Crne Gore, čime bi počeo da se ispunjava vjekovni san predaka o ujedinjenju svih Srba u jednu državu. Toga dana je „Velika Narodna Skupština Srpskog Naroda u Crnoj Gori“ jednoglasno donijela odluku o ujedinjenju Srbije i Crne Gore.

U odluci Podgoričke skupštine između ostalog je naglašeno: ‘Srpski narod u Crnoj Gori jedne je krvi, jezika i težnje, jedne vjere i običaja s narodom koji živi u Srbiji i drugim srpskim krajevima; zajednička im je slavna prošlost, kojom se oduševljavaju, zajednički ideali, zajednički narodni junaci, zajednička patnja, zajedničko sve što jedan narod čini narodom…’ , a potom su iznešene i konkretne odluke da se kralj Nikola Petrović i njegova dinastija zbace sa crnogorskog prijestola; da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića i potom stupi u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca; da se izabere Izvršni narodni odbor od 5 lica koji će rukovoditi poslovima dok se ujedinjenje Crne Gore i Srbije ne privede kraju; i da se o ovoj odluci obavijeste bivši kralj Nikola, vlada Kraljevine Srbije, prijateljske Sporazumne sile i neutralne države.

Cilj nam je da rasvjetljavamo mnoge istorijske neistine i falsifikate koji su prisutni danas u Crnoj Gori, s toga smo se i danas sastali na ovaj veliki istorijski datum, 24. novembra, kada je 1918. Velika Narodna Skupština srpskog naroda u Crnoj Gori održana u Podgorici počela sa radom a nakon toga donijela istorijske odluke, na Drugoj redovnoj sednici 13/26. novembra, i usvojila tekst Odluka, koji su potpisali 160 poslanika. Vasojeviće su tada predstavljali 32 poslanika. Odluke su:

1. Da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prijestola.

2. Da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku Otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca.

3. Da se izabere Izvršni narodni odbor od 5 lica, koji će rukovoditi poslovima, dok se ujedinjenje Srbije i Crne Gore ne privede kraju.

4. Da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti bivši kralj Crne Gore Nikola Petrović, Vlada Kraljevine Srbije, prijateljske Sporazumne sile i sve neutralne države.

Na četvrtoj sjednici (28. novembra) je izabran Izvršni odbor. Na petoj sjednici (29. novembra) skupština je odlučila:

1. Da se pokretna i nepokretna imovina bivšeg kralja Nikole Petrovića Njegoša i njegove dinastije, u Crnoj Gori konfiskuje u ime naroda.

2. Da se za svagda zabrani ulazak u našu zemlju pređašnjem kralju Nikoli Petroviću Njegošu, a tako i svim članovima njegove dinastije.

Ovim je činom nastavljeno dan prije započeto ujedinjavanje Srba, kada je Velika narodna skupština u Novom Sadu izglasala prisajedinjenje Srbiji. Isti su primjer slijedile i lokalne skupštine u Bosni i Hercegovini. Ovim su odlukama ispunjeni vjekovni narodni ideali.

Treba zaključiti sledeće:

Odluke Velike narodne skupštine Srpskog naroda u Crnoj Gori 1918. bile su pravno legitimne i regularne, od većine naroda podržane i priznate od svih značajnih država svijeta (SAD, Engleska, Francuska, Rusija…). Dok neki pravnici i istoričari ističu i tvrde da je skupština bila jedina pravna, do sada neponovljena, svijetla tačka u cjelokupnoj istoriji Crne Gore. Odluke skupštine bile su demokratske, a i skupština je bila demokratski izabrano predstavništvo, pozvano da odluči o sudbini cijelog naroda. Žalosno je i teško slušati i podnositi da odluke VNS-srpskog naroda u Crnoj Gori nelegitimnim i neregularnim nazivaju oni političari i istoričari koji kao uzor demokratije slave CASNO, AVNOJ i ćorave kutije što je teško podnositi i slušati. Tada odlukama ove skupštine Crne Gora nije prisjedinjena Srbiji već se ujedinila sa Srbijom i stvorila jedinstvenu državu, koja je bila san mnogih generacija Crnogoraca.

Tvrdnje nekih kvazi istoričara i političara  nijesu tačne da je akt “prisjedinjenja“ izvršen upotrebom sile prijetnje i prevare. Poznato je da su Crnogorci dočekale srbijanske trupe (odnosno pripadnike jugoslovenske divizije) sa oduševljenjem i da je raspoloženje za ujedinjenje bilo opšte.

Tako da su tvrdnje kvazi istoričara i političara netačne i neistinite, jer o tome kakvo je stanje u Crnoj Gori najbolje govori Franš D Epere u izvještaju međunarodne komisije od 08.02.1919. godine.

1. Trupe koje su se nalazile u Crnoj Gori su bile jugoslovenske, a ne srbijanske: njihov broj u cijeloj zemlji ne prelazi 500 ljudi: one nisu bile upletene u uzbore i zbivanja oko pobune.

2. Izbori su bili slobodni pošto 500 oficira i vojnika jugoslovenskih nisu mogli desetinama hiljada Crnogoraca nametnuti svoju volju.

3. Izbori su bili demokratskiji nego oni praktikovani za vrijeme vladavine bivšeg kralja Nikole.

4. Svi Crnogorci su bili za ujedinjenje sa Srbijom i ne žele povratak raskralja Nikole, kojega drže za izdajnika zemlje.

5. Pobuna je prouzrokovana od strane nekoliko agenata bivšeg kralja, a koji su potpomognuti agentima italijanskim; mogli obmanuti neke neobaviještene ličnosti.

6. U zemlji je vladao mir, krivci će biti osuđeni od strane redovnih sudova.

7. Zahtijeva se da odbjegli pobunjenici kod Italijana u San Đovani Di Medui i Kotoru budu predati francuskom generalu Venelu i da odgovaraju za rušenje telefonskih žica i pljačku vojničkih namirnica. Broj zatvorenih ličnosti se penje od prilike na jednu stotinu. Svi seljaci su pušteni na slobodu.

Sve je ovo dio činjenica koje govore kakva je bila Velika narodna skupština i da je bila i legalna i legitimna i da je bila odraz želje cijeloga naroda, jer su na njoj pored Srba – pravoslavaca učestvovali i Srbi rimokatoličke i muhamedanske vjere’“.

Izvještaji ove komisije govore u prilog tvrdnjama da su izbori bili slobodni, legalni, a odluke skupštine pravno utemeljeno i priznate od velikih sila svijeta. –zaključio u svojoj besjedi istoričar Goran Kiković, koautor knjige sa profesorom Draganom Rakovićem “Velika narodna skupština Srpskog naroda u Crnoj Gori- Podgorica, 1918. Godine i kao profesor u školi položio stručni rad na temu : Podgorička skupština 1918. godine. 2006.

Program je vodila   Jana Lutovac, dok su na akademiji  učestvovali i pjesnici: Đorđe Brujić, Budimir Dubak, Novica Đurić, Darko Jovović, David Lalić i Vulko Šćekić, pjevačka grupa narodnog stvaralaštva „Đurđevi stupovi“ Berane, Etno grupa „Sveti Evstatije“ Berane, KUD „Kolo“ Berane i guslar Stefan Petrić.