Životom platio ljubav prema srpstvu

U izdanju „Narodne prosvete“, koja baštini tradiciju izdavačke kuće istog imena između dva svetska rata, čiji je osnivač i vlasnik bio Anatolij Ivanović, u to vreme najveći i najznačajniji srpski izdavač, svetlost dana ugledala je knjiga „Gospar Mato Gracić – Nastanak i nestanak Srba rimokatolika u Dubrovniku“.

Reč je o istraživačkom poduhvatu istoričara Saše Nedeljkovića i poznatog advokata Predraga Savića, koji je zapravo odgovor svima onima, a nažalost ima ih i među Srbima, koji pokušavaju da ospore ili minimizraju postojanje Srba rimokatolika. Njihovo pogrešno mišljenje je da katolici nisu mogli da budu Srbi, jer nisu pravoslavne vere.

Na najupečaljiviji način autori pokazuju i dokazuju na slučaju dr Mate Gracića, i drugih dubrovačkih Srba koliko je bio jak kulturno-politički srspkorimokatolički pokret sa prepoznatljivim nacionalnim utemeljenjima i izuzetne intelektualne snage s kraja 19. i početka 20. veka sve do ustaške tvorevine NDH, koja ga je zbrisala sa lica zemlje. Da nevolja bude veća, komunisti su ove čestite ljude, a među njima je bio i dr Gracić posmrtno proglasili narodnim neprijateljima a njihove porodice ostale su bez imovine i osnovnih građanskih prava. Mato Gracić je metafora zaboravljenih, snažnih, često dramatičnih sudbina rimokatoličkih Srba iz Dubrovnika, koji su platili visoku cenu svoje neizmerne ljubavi prema srpstvu. Uoči štampanja knjige „Gospar Mato Gracić“ portal „Tamo daleko“ objavio je iz pera advokata Predraga Savića priču o ovom izuzetnom čoveku koji je utkan u redove ovog zanimljivog i vrednog istorijskog štiva. Ovaj tekst prenosimo u celini:

„Gospar je etimološki gledano reč slovenskog porekla, koja ima više značenja: gospodin, gazda, posednik, vlasnik, naslednik glasovitih predaka, čovek koji se može dičiti svojim delanjem i uglednom u durštvu, dominuis, signore, džentlmen…  Dr Mato-Matija Gracić bio je  posvemu  pravi dubrovački gospar.

Gospar Mato je bio doktor pravnik nauka, advokat, brodovlasnik, vlasnik hotela i devet stambenih zgrada  u Dubrovniku, vlasnik dve trećine zemljišta na Lapadu, bankarski revizor, suvlasnik pa potom isključivi vlasnik Srpske dubrovačke štamparije, izdavač časopisa „Dubrovnik“ i „Srđ“, osnivač i starešina Sokolskog udruženja „Dušan Silni“ u Dubrovniku, osnivač durovačkog tramvaja, vlasnik fabrike „Signal“ u Beogradu, veliki dobrotvor i zaštitnkih svih udruženja Srba-rimokatolika u  gradu pod Srđem.

Sebe je smatrao dubrovačkim Srbinom. Bio  je izuzetno bogat čovek i materijalno i duhovno i kao takav rado viđen gost na dvorovima, među plemstvom, ali  i među naučnicima, slikarima, piscima, novinarimai političarima, u Vatikanu i u  Beogradu. Iznad svega voleo je srpstvo i zbog toga celog života bio na udaru i silnim  mukama, a visoku cenu toj ljubavi platila je i njegova porodica. Zbog odanosti prema srpstvu, potomci Mata Gracića ostali su bez igde ičega, primorani da živote spašavaju bežanjem u više navrata, daleko od Dubrovnika.

Ovo je tekst najvećim delom preuzet je iz knjige o dr Mati Graciću, koja je upravo izašla iz štampe u izdanju beogradske izdavačke kuće „Narodna prosveta“ čiji su autori potpisnik ovih redova i istoričar Saša Nedeljković.

Dr Mato Gracić  rođen je 18. decembra  1865. godine u Prožuri na Mljetu, od oca Mata Gracića i majke Marije, rođene Brzica – bleži dr Milorad Vukanović, istoričar iz Dubrovnika, i  porodični  prijatelj potomaka Mate Gracića.

-Mato Gracić stariji bio je zemljoposednik, a njegova porodica kao i veliki broj stanovnika Mljeta, a tako i Dubrovnika u to doba po nacionalnom opredeljenju je bila srpska, a po veroispovesti katolička. Najveći deo zemlje Gracićima je oduzet  prilikom agrarne reforme, posle Prvog svetskog rata. Za oduzete posede isplatili su im naknadu u novcu, a seljacima, koji su bili u kolonatskim odnosima, jednoj vrsti zakupa,  dodelili besplatno zemlju – navodi o Graciću poznati istoričar.

Tako su Gracići preživeli prvi sekvstar i eksproprijaciju, ne sluteći da je to tek  početak i to relativno pravičan! U literaturi i istorijskoj građi dr Mato Gracić se pominje još i kao Matija, ime koje je dobio na krštenju, a nove hrvatske vlasti često njegove prezime „prekrštavaju“ u Gračić.

Dr Milorad Vukanović ističe da je Mato je rođeno, a Matija kršteno ime Matu Graciću. Sam  Mato, a ni njegov unuk Miljenko ne prihvataju, bez obzira na padeže, da se piše i izgovara ime Mate, jer to ih, kaže, podseća na ozloglašeno ustaško ime u zapadnoj Hercegovini. Kako god ga nazivali i prekrštavali i koliko god zatirali  tragove  njegovog postanja i delanja,  dr Mato Gracić ostaje jedna od najznačajnih figura u pokretu Srbakatolika i među srpskim sokolovima.

Mato Gracić sklopio je brak sa Luisom Baumer (Luise Baümer) rođenom 14. januara 1873. godine. Izrodili su osmoro dece: Matulan, Sunčica, Dubravka, Radmilo, Ratko, Petka, Srđ (kasnije promenio ime u Srđan), i Žarko koji je nesretnim slučajem  prilikom izkliznuća tramvaja sa šina poginuo 18. febraura 1922. Sunčica je majka advokata Miljenka Reljića, koji je sada  politički emigrant  u Australiji. Cela familija sa prezimenom Gracić posle Drugog svetskog rata i postupaka konfiskacije morala je da  napusti Dubrovnik u kojem je dr MatoGracić potshumno proglašen ratnim zločincem i državnim neprijateljem. Raselili su se širom sveta….

Posle sarajevskog atentata i pogroma Srba i svega što je bilo srpsko u Dubrovniku, dr Mato Gracić uhapšen je u Splitu, zlostavljan i zatvoren u tadašnji hotel preuređen u zatvor. Taj hotel od kojeg je napravljen kazamat bio je vlasništvo Srbina katolika Vicka Kisića. Nalazi se u Gružu, u blizini železničke stanice. Dr Mato Gracić  potom je kao talac primoran da prati pomorske i železničke transporte. Kao talac, koji svojim životom garantuje bezbednost austrougarskih transporta i konvoja, dr Mato Gracić dočekao je pad Austrije i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Nakon hapšenja 1914. i talačkog robijanja, rastao od supruge Luise i preselio kod svoje sestre Mare, udate Ucović u kuću, sada ulica Od puča broj 18 u Gradu i tu je živeo povremeno, a povremeno u Beogradu do kraja života. Od  1920. svake godine je  boravio kod svog sina Srđana koji je bio  direktor fabrike „Signal“, u većinskom vlasništvu (80 odsto) Mata Gracića, koji je posedovao dosta nekretnina – kuća i u Beogradu.

Mato Gracić je najpre radio advokatske poslove, ali je nasledio materijalno bogatstvo svoga strica, pa mu nije bilo potrebno da nastavi da radi u kancelariji. Najčešće se u dokumentima pominje pod rubrikom zanimanje: veleposednik. Imao je veliko imanje u Lapadu (deo Dubrovnika) i dvorac na Putu Sv. Mihajla na Batali. Tu je bila uprava preduzeća „Rudine“ za vreme nove Jugoslavije.

Dr Mato Gracić, je bio čovek savremenih ideja čijom je realizacijom uvećavao postojeće bogatstvo. Dao je značajan doprinos razvoju zdravstvenog turizma. U  knjizi „Razvitak turizma u Dubrovniku i okolici od pojave parobrodarstva do …“ , Ive Perića , izdate  1983. godine, pominje se dr Mato Gracić, kao  jedan od inicijatora gradnje lečilišta „Termoterapije“ u Mokošnici, kod Rijeke Dubrovačke. U pomenutom  delu navodi se  kako se „sastavilo  jedno poduzeće od građana da tu sagradi sumporno kupalište“. Ivo Perić dalje navodi:

„Nosioci te poduzetne zamisli bili su pojedinci dr Matija Gracić i Ivo Pitarević, te liječnik dr Jovo Milić. Pokraj izvora Smrdećevo u Mokošnici podignuta je nova zgrada, sa svrhom da u njoj bude liječilište. Taj liječilišni zavod, otvoren 1905, nazvan je Termoterapija. Kao ljekovito kupalište jodne, sumporne i mrzle vode …“

Dr Mato Gracić kupio je 1890. dvorac  „Pucić“ (Pozza) na Pilama, (za vreme nove Jugoslavije tu je bila turistička agencija „Atlas“), u kom  je Matova porodica živela zimi, a leti su odlazili na veliko imanje u Lapadu.  Mato je taj dvorac nakon Prvog svetskog rata dao u najam za potrebe pošte u Dubrovniku, a posle prestanka najma, zgradu je iznajmio 1938. Konstantinu Đurđeviću. Zgrada je pretvorena u hotel „Pošta“. Nakon okupacije Jugoslavije i formiranja fašističke Hrvatske (NDH) 10. aprila 1941. Mati Graciću je oduzet hotel „Pošta“, a posle Drugog svetskog rata posmrtno je optužen  da je hotel dao na korištenje četnicima.

Stvaranjem Hrvatske banovine sporazumom 1939. Cvetković – Maček, hrvatske vlasti su tu banovinu smatrali svojom državom, pa su i od tada Srbi katolici na velikom političkom udaru i progonu.  Mato je najviše vremena provodio u Beogradu u to vreme, gde je  prijavio  prebivalište i advokatsku kancelariju. Početak Drugog svetskog rata zatekao gaje u Dubrovniku, gde su  usledili progoni Srba od strane fašista  i ustaša, pa je i tada progonjen, zatvaran i mučen i na kraju tih nevolja preminuo je 12. aprila 1944. godine.

Dr Mato  Gracić je bio Srbin katolik. A postojanje Srba rimokatolika minimiziraju i pokušavaju da ospore mnogi hrvatski istoričari, i oni naklonjeni komunističkim idejama, i oni kojima je desnica na srcu. I među Srbima ima onih koji su mišljenja da Srbi katolici nisu mogli da budu Srbi jer nisu  pravoslavne vere!

Gotovo ceo život dr Mato Gracić je posvetio jačanju srpskokatoličkog  pokreta u Dubrovniku, u to vreme respekatabilnog kulturnog i političkog pokreta sa  prepoznatljivim nacionalnim, kulturnim utemeljenjima i izuzetne intelektualne snage.

Viši sud u Beogradu rehabilitovao je dr Matu Gracića , dubrovačkog i beogradskog advokata, veleposednika i industrijalca, vođu i glavnog finansijera pokreta Srba rimokatolika i njihovih sportskih, kulturno-umetničkih i političkih organizacija u prošlom veku.

O progonu poslednjeg unuka dr Mata Gracića raspravljano je i pred Haškim tribunalom. Upravo taj prognani unuk pokrenuo je postupak rehabilitacije svog dede, ali zbog činjenice da živi u Australiji, gde je jaka ustaška emigracija, savetovano mu je iz bezbednosnih razloga da mu se ime javno ne spominje. Zbog ozbiljnosti pretnji taj nekad poznati advokat ni posle 15 godina od progona ne sme da se vrati u Dubrovnik.

Tri godine nakon smrti dr Mato Gracić proglašen je ratnim zločincem i konfiskovana mu je sva imovina, i to bez sprovođenja bilo kakvog krivičnog postupka. On je okrivljen što je u hotelu Pošta u Dubrovniku „okupljao četničke glavešine na čelu sa vojvodom Jevđovićem i tu kovao planove protiv NOP-a“.

Dr Mato Gracić je nasledio ogromno porodično imanje i bogatstvo, koje je uvećao radeći kao uspešan advokat. Doktorirao je pravo u Beču, a potom se posvetio biznisu investirajući u tada nove tehnologije – izgradnju tramvaja u Dubrovniku, proizvode u elektronskoj i radio industriji i nekretnine.

U leto 2013. godine advokatskoj kanceleraji Savić iz daleke Australije javio se Miljenko Reljić. Predstavio se kao sin pokojnog dubrovačkog zlatara i draguljara Krista Reljića i majke Sunčice rođene Gracić (ćerke dr Mata – Matije Gracića). Saznali smo da mu je stric Pero Reljić, poznati dubrovački gospar, političar, doktor prava sa diplomom stečenom na Univerzitetu u Gracu, koji se nikada nije ženio….

Dalje, gospar Miljenko saopštava da je rođen 1923. u Dubrovniku, gde je proveo najveći deo svog života i bio advokat punih 35 godina, sve dok na vlast nije došao Tuđmanov režim. Posle hapšenja i boravka u  pritvoru, Miljenko uspeva, u septembru 1991. godine, da izvuče iz  Dubrovnika familiju i pobegne u daleku Australiju. Tamo dobija prvo politički azil, pa onda i australijsko državljanstvo i zaštitu od hrvatskih ekstremista, koji su vrlo aktivni u najudaljenijem kontitnentu.

Kao iskusan i vrsan advokat Miljenko pojašnjava svoj zahtev da se pokrene postupak rehabilitacije njegovog dede po majici dr Mate-Matije Gracića, državljanina Kraljevine Jugoslavije, nekadašnjeg Dubrovčanina, koje se sredinom tridesetih godina prošlog veka preselio u Beograd, u zgrdi na Obilićevom vencu 22/VI.

Gospar Miljenko nije imao nijedan dokument o svom dedi čiju je rehabilitaciju tražio, jer su bogatu porodičnu arhivu hrvatski ekstrremisti 1991. godine uništili, ali je nekim  čudom Mljenko sačuvao sve brojeve  bitnih odluka na osnovu kojih se  dr Mato Matija Gracić  posmrtno proglašava „narodnim neprijateljom!“ i konfiskuje mu sva enormno vredna imovina u Dubrovniku i Beogradu.

Krenulo se u potragu za pomenutim odlukama o konfiskaciji imovine, a Više javno tužilaštvo iz Beograda usprotivilo se predlogu za konfiskaciju tvrdeći da ne postoji nijedan dokaz o tome kako je izvršena konfiskacija imovine dr Mate Gracića te da je on narodni neprijatelj i da nema osnova za rehabilitaciju i kada je izgledalo da će biti nemoguće sprovesti postupak rehab. Pred Višim sudom u Beogradu jer je iz desetaka institucija koje čuvaju arhivsku građu stiglo obaveštenje da nema podataka o drMati Graciću, igrom slučaja došlo je do ozbiljnog preokreta.

Advokati i advokatski pripravnici iz kancelarije Savić koji su radili na slučaju rehabilitacije Anatolija Ivanovića najvećeg srpskog izdavača između dva svetska rata vlasnika fabrike kartona i lepenki, izdavačke kuće Narodna prosveta i časopisa Panorama i Nedeljnih informativnih novina, fabrike Drvo produkta, te su pronašli dokumenta o fabrici elektronskih uređaja Signal u vlasništvu Mata Gracića. Nadalje, trag je vodio do Istorijskog arhiva Beograda u kojem su bile odluke kojima se konfiskuju višespratne stambene zgrade dr Mata Gracića u ulici Georgija Dimitrova broj 8  i vojvode Bogdana broj 7.

Sledeći te tragove pronađeni su i drugi podaci o konfiskovanoj imovini beogradskog advokata dr Mate Gracića sa prebivalištem u Beogradu na Zelenom vencu br. 22/6, što je bilo dovoljno da se nastavi dalje sa postupkom rehabilitacije ali ponovo je nedostajao jedan krucijalni dokaz: Odluka Kotarskog suda u Dubrovniku kojom se dr Mate Gracić proglašava narodnim neprijateljem od 15. oktobra 1947.godine, tom odlukom tri godine posle smrti dr Mato Gracić je proglašen narodnim neprijateljem jer je „dao najam zgradu hotela Pošta, Đurđević Konstantinu u kojem su se za vreme okupacije sastajale četničke starešine i sa Jerđevićem na čelu i tu kovale planove protiv NOPA“.

Pošto je  stigla potvrda iz svih srpskih arhiva da se taj dokument ne nalazi kod njih, i pošto se činilo  nemoguće, da se postupak nastavi advokati su se obratili srpskom nacionalnom vijeću u Dubrovniku. Predsednik Srpskog Narodnog Vijeća  profesor dr Milorad Vukanović pribavio je od Opštinskog suda u Dubrovnika tj njegovog zemljišno knjižnog odjela overenu fotokopiju rešenja Kotarskog suda u Dubrovniku kojom se konfiskuje celokupna imovina drMata Gracića. U toj odluci koju je potpisao predsednik sudskog vijeća Ivo Regijo nalazi se već pomenuta konstatacija da je dr Mato Gracić kriv što su se u iznajmljenom hotelu Pošta sastajale četničke glavešine…

U obrazloženju ove odluke stoji da je u dopisu Odjela Unutrašnjih poslova pri Gradskom N.O. Dubrovnik br.1314/47 od 13. oktobra 1947. godine, ustanovljeno da je pokojni Mato Gracić iznajmio zgradu već osuđenom Đurđević Konstantinu i da je ta zgrada stavljena za vreme okupacije na raspolaganje četnicima i zloglasnom Jerđoviću što je sve u postupku protiv Đurđevića pred Okružnim sudom u Dubrovniku KZP br.66/45, „pa stoga se ima smatrati Mato Gracić narodnim neprijateljem„. Predsednik veća Regijo konstatuje da je to dovoljno da se na osnovu čl. 31 Zakona o konfiskaciji oduzme sva imovina drMatu Graciću.

Posle pribavljanja ove odluke više nije bilo smetnji da se donese rešenje o rehabilitaciji dr Mate Gracića. Viši sud u Beogradu i sudija Dragica Ljumović 23. novembra 2015. godine doneli su rešenje kojim se rehabilituje pokojni Mato Gracić rođen 18. decembra 1965. god u Prožuru od oca Gracić Mata i majke Gracić Marije rođene Brzica, koji je preminuo 24. aprila 1944. godine, u Dubrovniku. Istim rešenjem utvrđeno je da su odluke Prvog Sreskog suda za Beograd o konfiskaciji od 15. novembra i 25. decembra 1947. godine ništavne od njihovog donošenja. Poništene su i pravne posledice rešenja Trećeg Sreskog suda u Beogradu br.886/47 od 31.decembra 1947. godine, kojim su izvršena rešenja o konfiskaciji imovine dr Matije Gracića u Beogradu. Na ovaj način Viši sud u Beogradu je prihvatio navode adv.okata Milenka Reljića da su odluke protiv Mate Gracića i njegove imovine donete bez utvrđivanja njegove konkretne krivice i to protivno načelima pravne države i opšteprihvaćenim standarda ljudskih prava i sloboda.

Na pomenuto rešenje o rehabilitaciji žalbu je izjavilo Više javno tužilaštvo u Beogradu 19. januara 1916.godine, zamenik javnog tužioca Goran Rašić pokušao je da odbrani akt revolucionarne pravde usmerene protiv „narodnog neprijatelja Mate Gracića“. U pomenutoj žalbi tužilac Rašić se poziva na uredbu o vojnim sudovima NOV od maja 1944. godine koja predstavlja pokušaj da se koliko toliko podvedu pod norme revolucionarno delovanje i obračuni sa navodnim narodnim neprijateljima. Prema toj uredbi narodnim neprijateljima se smatraju između ostalog i svi oni koji su navodno bili „u dosluhu sa okupatorom“ i svi oni koji se odmetnu od narodne vlasti i rade protiv nje. Zbog te odredbe tužilac smatra da je imovine Mate Gracića zakonito konfiskovana. Rašić se tu ne zaustavlja te navodi da se Mate Gracić ne može rehabilitovati jer je pripadao kvinsliškoj formaciji koja je vršila odnosno učestvovala u vršenju ratnih zločina.

Ove notorne gluposti iznete u žalbi javnog tužioca Gorana Rašića odbio je Apelacioni sud u Beogradu u veću sastavljenom od sudija Svetlane Pavić, Nade Hadžiperić i Vesne Stanković odlukom od 26.febrauara 2016. godine. Potvrđujući odluku o rehabilitaciji Višeg suda, Apelacioni sud je konstatovao da je konfiskacija imovine Mate Gracića tri godine nakon njegove smrti izvršena iz političkih i ideoloških razloga i da je iz isti tih razloga Mate Gracić proglašen narodnim neprijateljem. Sud je utvrdio da je Mato Gracić okarakterisan kao narodni neprijatelj korišćenjem posrednih dokaza iz krivičnog spisa koji se vodio protiv Đurđević Konstantina pred Kotorskim sudom u Dubrovniku.

Nakon pravosnažnosti odluka o rehabilitaciji stvoreni su uslovi za nastavak postupka za povraćaj odzete imovine dr Mate Gracića, ali do današnjeg dana Agencija za restituciju sa sedištem u Beogradu nije donela nikakvu odluku“.