Svečana besjeda dr Aleksandre Novakov na Trojičin dan u manastiru Stanjevići

Svečana besjeda dr Aleksandre Novakov na Trojičin dan u manastiru Stanjeviću

Vaše preosveštenstvo, poštovani igumane, domaćine ovog časnog doma, časni oci, braćo i sestre pomaže Bog i srećna vam slava!

Donosim Vam pozdrave iz Matice srpske iz Srpske Atine a takođe donosim Vam duh starog Prizrena, mog rodnog mesta, kome se često vraćam. Današnja tema je srpsska duša, današnja priča jeste o večnosti kojoj nas vode zlatna krila. Šta bi drugo ta krila bila do posta i molitve, neraskidive nerazdeljive celine na koj oj počiva sva čistota čovečij a.
Ovde u manastiru Stanjevići, ove „druge prestonice Crne Gore“ , kako su ga zvali u doba Petra I Petrovića Njegoša, govoriću o dva stara grada Prizrenu i Cetinju, gradovima koji simbolišu zlatna krila srpske duše.

O starim gradovima rekao je blaženopočivši mitropolit Amfilohije „Utvrđeni su na provjerenim temeljima, čuvari su sabornih predanja naroda, osveštani istorijom, oplemenjeni hramovima i kulturom“, a ja bih dodala, to su gradovi koji imaju dušu. I jedan i drugi grad bili su duhovna i kulturna prestonica, prosvetno središte kao i politički centar j ednog dela srpskog naroda. I to nije sve, ovi gradovi spomenici, gradovi muzeji gde se nalaze
relikvije, manastiri, crkve i muzeji, su podno velikih planina Lovćena i Šar-planine.

Cetinje je bilo vekovna prestonica Crne Gore, petovekovna zenica njene istorije. Poznato je kao prestonica Crnojevića i Petrovića, stolica mitropolita i gospodara Crne Gore. Mesto gde je odštampana prva južno slovenska knjiga. Na Cetinju su donošene značajne odluke za Srpstvo a uoči i za vreme crkvenih praznika, kao što je i današnji veliki dan. Na Cetinju je rođen, živeo i sahranjen Sveti Petar Cetinjski, možda je baš zbog njegovih svetih moštiju, Cetinje i nebeska prestonica. Ne zaboravimo vladiku i pisca Petra Petrovića Drugog Njegoša koji je iznedrio vaseljensku misao i na Cetinju napisao Gorski vijenac, jedno od najznačajnih srpskih književnih dela, gde je reč Kosovo zastupljeno samo malo manje puta nego reč Bog. Vladika Rade je i obnovitelj Kosovskog zaveta, i nije neobično da se u najvećem intenzitetu očuvala živa snaga kosovske tradicije, živa kao hleb i voda, baš u Crnoj Gori. A o tome zašto je to tako govori nam pismo koje je Njegoš sa Cetinja napisao Osman-paši skadarskom „kad su divlje azijatske orde naše maleno no junačko carstvo razrušile, onda su moji predci i još neke odabrane familije koje nijesu poginule od Turaka, ostavili svoj otačastvo i ovijem gorama utekle“. Seobe su večne, to znamo, veliki deo današnje Crne Gore došao je sa Kosova i Metohije. Njegoš je sanjao oslobođeno srpstvo i govorio: „Treba najprije da se srpstvo oslobodi i ujedini. Ja bih tada u Pećku patrijaršiju, a knez srpski u Prizren, da zajedno vladamo nad slobodnim narodom“. Tako je i kralj Nikola poput svojih predaka, pevajući o Crnoj Gori i njenom odnosu prema srpskom Kosovu zapisao:
„Kosovo je tvoje gore Naselilo junacima,
Ranjenijem i slavnijem Preživjelim ostacima.
U njima j e kovčeg osta.
Lazarevih amaneta I slobode zavještaji… “
Crnogorski mladi knez Nikola davne 1867. godine uoči Vidovdana sa Cetinja, kazivao je svoje stihove „Onamo namo, da viđu Prizren, ta to je moje doma ću doć. Starina mila tamo me zove, tu moram jednom oružan poć’“. I pošao je, nakon 45 godina ispunio je obećanje, oslobodio Metohiju, sa svojim unukom potonjim kraljem Aleksandrom, koji je inače, rođen na Cetinju.
Nakon Drugog svetskog rata Cetinje gubi na značaju, izmešta se politički centar ali opstaje duhovni stožer, odakle je mitropolit Amfilohije započeo hrišćanski preporod Crne Gore, srpske Sparte. I ne samo to, Cetinjani su među prvima pružili podršku Srbima sa Kosova i Metohije, koji su bili životno ugroženi i pozvali su jugoslovenske vlasti da prestane nasilje nad Srbima. Naime, s jeseni 1988. godine Cetinje sa svojim gradonačelnikom gospodinom Markušem dočekalo je braću i sestre sa Kosova i Metohije, reč je o najmasovnijem skupu nakon rata.
Mnogi gradovi u Crnoj Gori su bili važni kroz istoriju od Dioklije do Skadra ali Cetinje je ostavilo duboki trag i pečat, ono je svojevrsni zaštitni znak Crne Gore. Cetinje j e zapravo bio grad manastir, i metoh manastirski i nij e slučaj no što su baš na Cetinju našle svoj mir: ruka svetog Jovana Krstitelja, čestica časnog krsta gospodnjeg i ikona Presvete Bogorodice Filermose. Cetinje ima četiri crkve, i sve četiri su posvećene Rođenju Presvete Bogorodice. To je grad koji, zajedno sa svojom kamenopustinjskom okolinom ima u sebi nečega iskonskog i Svetog.
Prizren
A za Prizren kad me pitaš… Počivši vladika Atanasije govorio je da Prizren nije grad, nije ni država, nije ni kontinent, Prizren je galaksija. Ta galaksija je nešto stariji grad od Cetinja. U njemu više od hiljadu godina postoji pravoslavna Episkopija. Od vremena velikog župana Stefana Nemanje Prizren se nalazio u sklopu srpske države. U ovom gradu su ostavili trag mnogi srpski vladari. Za vreme kralja Milutina i cara Dušana Prizren je postao političko, ekonomsko i kulturno središte srpske države. Kralj Milutin je podigao crkvu Bogorodicu Ljevišku a car Dušan je Prizren odabrao za svoje večno počivalište i podigao velelepni manastir Svetih arhangela. Osim vladara i pripadnici vlastele su gradili građevine, monumentalna dela kako u pogledu veličine tako i u pogledu umetničkih kvaliteta. Po predanju u Prizrenu i okolini bilo je 365 svetinja, koje su nastajale u kontinuitetu od 12. do 21. veka.
Kada je Prizren, nakon zlatnog svog doba od 12. do 15. veka potpao pod tursku vlast i gubio svoj raniji značaj, Cetinje se uzdiže jer ga je Ivan Crnojević odabrao za svoje središte i gde je sagradio manastir posvećen Presvetoj Bogorodici.
Za vreme Prve velike Seoba Srba u Prizrenu se služila poslednja liturgija pre Seobe. Veliki broj srpskog stanovništva je u seobi otišao i trg Prizrena je tada tako bio pust da se trava mogla kositi, pisali su putopisci. Ostalo je samo nekoliko srpskih porodica. No, tokom 18. veka u Prizren se doseljavaju Srbi iz okolnih sela. Nakon ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine Srbi nemaju ni političku ni versku organizaciju koja bi ih obj edinjavala i zato su obrazovali Crkveno-školsku opštinu na čij i pomen nailazimo već 1794. godine. Ona je bila nosilac čitavog nacionalnog rada. Prizren je bio bogata trgovačka varoš koja je bila povezana sa drugim delovima sveta, pa i sa Cetinjem.

Prizrenci su živeli takoreći u muzejskim uslovima u uzanim i strmim ulicama u svojim kućama. Osnivali su škole, čak je prva srpska ženska škola u Srpstvu osnovana u Prizrenu 1836. godine. Pokrenute su 1870. novine Prizren na turskom i srpskom jeziku. Naredne godine 1871. osnovana je prva novovekovna srpska institucija u Staroj Srbiji, Pravoslavna srpska bogoslovija. Osam godine ranije 1863. osniva se i Bogoslovija i na Cetinju. I jedna i druga škola postale su rasadnici sveštenog i učiteljskog kadra.
Srbi Prizrenci bili su poznati po odanosti svoj oj veri, moralnom životu i ponosu što žive u tom značaj nom gradu. Oni su vodili računa o višim, nacionalnim interesima, a ne samo o onima koji se „graniče s kućnim pragom” i tako su se sačuvali u svojoj veri i narodnosti.
I nakon oslobođenja 1912. godine Prizren je u 20. veku doživljavao uspone i padove ali je uvek zračio verom i nadom. Posebno izdvajam vreme episkopa raško-prizrenskog Pavla, koji je na najbolji način sačuvao pravoslavni Prizren.
Srbi Prizrenci nisu odoleli akciji milosrdnog anđela 1999. Iselili su se, ostavili su svoje domove i svetinje… U tim trenucima kada su živi zavideli mrtvima, pojavio se on, mitropolit Amfilohije sa Cetinja. Došao je da uteši preostale, da opoja i sahrani upokojene, da iz provalija i bespuća sakupi leševe srpskih stradalnika.
U Martovskom pogromu 2004. varvarski je i bezočno uništeno sve što je srpsko, celokupna srpska kulturna baština. Gorele su u plamenu, sve crkve, episkopski dvor, kompleks zgrada Srpske pravoslavne bogoslovije, kompletno srpsko naselje Potkaljaja. Martovski pogrom 2004. godine imao je za cilj zatiranje svedočanstava o Dušanovom gradu i Srpstvu u njemu, nosio je i strašnu poruku da nema ni povratka ni pomena o postojanju Srba. Božija volja je promenila plan, crkve su obnovljene, ima života, ima Srba…ima srpske misli. Veliki broj hodočasnika obilazi svoje svetinje. Braće iz Crne Gore u velikom broju pohode prizrenske svetinje. Eparhija Raško-prizrenska na čelu sa vladikom Teodosijem, koji se u istinu može porediti sa crnogorskim vladarima koji su bili i duhovne i svetovne vođe naroda, čini sve da sačuva svoj narod na Svetoj srpskoj zemlji ali i da očuva kulturnu baštinu jer se dobro zna da je baština pitanje identiteta svakog naroda.
Danas, nakon svih ratova, stradanja i pogroma na prostoru Prizrena i okoline ima 55 živih crkava u kojima se liturgija služi. Ove svetinje treba da osvetle put generacijama koje dolaze, da sačuvaju sećanje na srpsku pravoslavnu veru, tradiciju, kulturu i istoriju i da u spokoju svedoče o vekovnom postojanju srpskog naroda i srpske misli u Prizrenu i okolini.
I na Cetinju i u Prizrenu, danas ima Srba. Doduše veoma malo ali to stanje neospokojava, to je samo tren u večnosti! Brojno stanje na zemlji ne znači ništa, koliko je Srba pod zemljom, koji traju u našim sećanjima, koji podstiču na delanje i kao spomen na njih baš u Prizrenu se Srpstvo oseća jače nego bilo gde na svetu. Uzdamo se u G ospoda da će i Prizren i Cetinje zauvek biti rasadnici srpske misli i okrepitelji srpske duše.
Završila bih zajedničkom himnom ,,Onamo namo sa razvalina dvorova carskih vragu ću reć: s očnjišta milog bježi mi kugo. S tim što kugom smatram ne nekog čoveka no njegovo nečašće, nekršće, rušilački mrak i bezumlje.“
Neka nas zlatna krila to jest post i molitva iliti Prizren i Cetinje sabrane usinove, urazume, osnaže i obože da budemo dostojni poverenog nam zemaljskog i onozemaljskog života. Tako nam Bog pomogao!
Trojičin dan, 4. jun 2023. Stanjevići
P.S. dr Aleksandra Novakov je sekretara Kosovskometohijskog odbora Matice srpske u Novom Sadu