Ratni zločin protiv čovečnosti; Kraljevo, oktobra 1941.

Piše: Silvija Krejaković, istoričarka, muzejska savetnica

„Hteli bi, ali ne možemo početi kao što su stari letopisi počinjali — Ljeta Gospodnjeg toga i toga. Jer godina u kojoj se dogodilo ono što ćemo ispričati ni po čemu nije bila godina Božija, osim što je Bog kao i uvek svojim suncem obasjavao zle i dobre i davao dažd pravednim i nepravednim. Inače to je bila godina ljudska, a ne Božija. Jer je Bog popustio bio grešnim ljudima da tvore volju svoju, a ne volju Njegovu. Uzalud su milioni hrišćana jutrom i večerom čitali Oče naš… Sprovodila se samo volja ljudska, tvorila se samo dela ljudska, pravili se samo planovi ljudski, slavili se samo ljudi, satiralo se, ubijalo, rušilo, pljačkalo, mrzelo – sve radi sreće ljudske, mimo Boga i nasuprot volji Božijoj.“
Episkop Nikolaj, Sabrana dela, V, Zemlja nedođija, Srpska pravoslavna opština Linc, 2001.

Na mapi stradanja u Drugom svetskom ratu u Srbiji, u Kraljevu je izvršen jedan od najtežih ratnih zločina nad civilnim stanovništvom. Streljanjem talaca u masovnoj odmazdi, od 15. do 20. oktobra 1941, jedinice regularne vojske nemačkog Vermahta, izvršile su ratni zločin protiv čovečnosti.

U sadržaju naredbi komandujućih generala, među kojima i Franca Bemea, koje su cevi mitraljeza uperile u civilno stanovništvo Srbije kako bi se ugušio ustanak, odzvanja ton osvete za nemačke gubitke u Prvom svetskom ratu: „Vaš je zadatak da prokrstarite zemljom u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju ima se stvoriti zastrašujući primer koji mora pogoditi celokupno stanovništvo.“ Usled ogromnih ljudskih gubitaka i u srpskom narodu tinjali su odrazi Velikog rata, iz koga je Kraljevo izašlo kao grad u crno zavijenih udovica, opustelih domova, grobova ratnika, krajputaša, ratne siročadi. Privredno uznapredovalo u međuratnom periodu, zahvaljujući Fabrici aviona, Železničkoj radionici i železničkom čvoru za transport vojske i naoružanja, Kraljevo je za nemačku vojsku bio važan regionalni centar. Kako je „Aprilski rat“, u slobodarskoj svesti srpskog naroda imao karakter nedovršenog rata, usledilo je formiranje odreda pokreta otpora nemačkoj okupaciji. Ustanak, stvaranje slobodne teritorije, predstavljaju zajedničke poduhvate partizanskih i odreda JVuO, koji će se, različiti u ideološkom i vojno-strategijskom smislu, iza opsade i neuspeha da u napadima na nemački garnizon od početka oktobra 1941, kordiniranim iz zajedničkog štaba u selu Drakčiči, Kraljevo oslobode, od 31. oktobra 1941. potpuno i trajno razdvojiti.

Od kraja septembra 1941. represivne mere u cilju gušenja ustanka, pretvaraju se u odmazdu nad celokupnim stanovništvom. Oružani napadi partizansko-četničkih jedinica na 717. diviziju Vermahta (regrutovana sa područja Bruck an der Lajta, Porndorf, Austrija), u kojima je poginulo 14, a ranjeno 10 nemačkih vojnika, neposredno su poslužili za doslovno sprovođenje naredbi prema kojima: „Treba imati u vidu da jedan čovečji život u dotičnim zemljama često ne vredi ništa i da se zastrašujuće dejstvo može postići samo neobičnom surovošću“. U lancu vojne odgovornosti Vermahta, iz štaba 717. divizije (65. korpus), naredbe za čitavo područje borbi u rejonu Kraljevo – Gornji Milanovac- Kragujevac, prosleđene su komandama pukova zaduženim za sprovođenje masovnih odmazdi: majoru Oto Dešu, 749. puk sa sedištem u Kraljevu; majoru Kenigu u garnizonu Kragujevca i Alfonsu Macioviču, komandantu mesta Kraljeva.

Uspostavljene proporcije u rasističkoj ideologiji o vrednosti 1 života nemačkog vojnika naspram 100 života civila u Srbiji, obznanjene su plakatiranom naredbom o uvođenju „Vanrednog stanja sa prekim sudom za grad Kraljevo od 15. oktobra“. Tog dana počelo je doslovno sprovođenje odmazde nad taocima zatvaranim od početka oktobra u lokomotivskoj hali „sabirnom logoru“ u krugu Železničke radionice, koje su savremenici po skladištima vojnog materijala Jugoslovenske vojske nazivali „lagerom“. Ispred mitraljeza, do 20. oktobra, poslednjeg dana streljanja, u grupama po stotinu, iz hale su na gubilište izvođeni taoci: radnici, službenici i šegrti iz kraljevačkih fabrika, železničari, zaposleni u Opštini, Sreskom načelstvu, službi Pošte i telegrafa, Okružnom i Crkvenom sudu, prosvetni radnici i školski nadzornici, učenici iz Ratarske škole i Gimnazije; članovi Žandarmerijske i Vatrogasne čete, uz ostale građane u raciji pokupljene iz kuća, sa ulica i iz gradske bolnice – pod sumnjom da su ranjeni na ustaničkim položajima… Posle izvršenog streljanja nemački oficiri su hicima ubijali žrtve koje su pokazivale i najmanji znak života.

Kraljevo, kao mesto života i zaposlenja stanovništva različitog porekla, uzrasta, delatnosti u međuratnom periodu, ili kao izbegličko utočište u ratu – postalo je neumitno ishodište za najmanje 2198 poimenično utvrđenih stradalnika. Mnoge porodice izgubile su više svojih članova u oktobarskom streljanju (Blažići, Dimitrijevići, Radomirovići, Markovići, Obradovići, Petrovići, Ljubica i Milica Ristić, Ružica i Jovanka Jončić…). Istovremeno su nemačke kaznene jedinice, na nizu manjih stratišta i na kućnom pragu, ubijale meštane okolnih sela.

Iza stradalnika – meštana Kraljeva, ili onih pridošlih, koji su, poreklom iz svih krajeva nekadašnje kraljevine Jugoslavije, uhlebljenje našli u Kraljevu između dva rata; onih izbeglih od goreg nasilja – ostala su sećanja potomaka i sugrađana, lični dokumenti, predmeti, spiskovi. Sa mesta najveće tragedije u istoriji kraljevačkog područja, preživelo je nekolicina talaca, čija su svedočenja zabeležena kao dragocena memoarska građa. Spiskovi streljanih različite provenijencije (uprave fabrika, ustanova, škola) nastali nepunu godinu iza lagerskog streljanja, u aprilu 1942. po naredbi Okružnog načelstva, gde su do 28. maja 1942. objedinjeni u „Spisak lica sa teritorije Žičkog sreza koji su poginuli u vreme komunističkih nereda“, kao poimenične „evidencije ljudskih gubitaka“, uz svedočenja preživelih i porodica streljanih, predstavljaju najvažnije izvore i polazište svih istoriografskih istraživanja. U njima mapirana imena stradalnika, svedoče o ličnim, porodičnim, demografskim gubicima. Od imenom i prezimenom utvrđenih 2.198 lagerskih žrtava, najveći broj bio je u najplodotvornijem životnom i radnom dobu, između 25 i 55 godina starosti, mahom radnika i službenika u prestižnoj Fabrici aviona oko 21%, zatim u železničkim službama i u Železničkoj radionici, čak 31 % i zaposlenih u ustanovama i školama. Razmere zločina protiv čovečnosti posredno se nalaze i u broju porodica koje su ostale bez hranitelja, broju ratne siročadi, razorenoj privredi. O krahu humanosti govore utvrđeni podaci iz istorijskih izvora – da je u lageru streljano najmanje 106 osoba mlađih od 19 godina, koje nisu dočekale vreme da postanu očevi i majke. Ovo potvrđuju i reči svedoka Ferida Azabagića, tumača u nemačkoj Komandi mesta – pred Komisijom za utvrđivanje zločina okupatora, 16. marta 1945: „Poznato mi je tačno da su sem radenika i drugih građana-muškaraca streljane i žene kao i deca, koja su kao šegrti bili zaposleni po fabrikama na izučavanju zanata, koji su mogli biti stari od 14, 15 i 16 godina.“

Među streljanima je bilo 29 žena. Sačuvani protokoli umrlih vođeni tokom rata po parohijama Srpske pravoslavne crkve i matice pokojnih Katoličke crkve u Kraljevu, svedoče o streljanju civila pretežno pravoslavne veroispovesti i 73 katolika, među kojima najviše Slovenaca.

Za racionalno poimanje prošlosti bili su neophodna imena iza brojeva. Potraga za „ljudskim likom i imenom žrtve“ vodila je ka knjigama „Pomenika“, gde je svaka strana posvećena po jednoj žrtvi, kao pisani spomenik, u stalnoj postavci Narodnog muzeja u Kraljevu.