Prugastoplava istorija Grada mrtvih

Piše: Nikola Malović

Perast je danas, tokom godine, slabonaseljeni grad, ali je zbog naplativog ljeta, kada postaje košnica, jedini obalni grad ograđen rampama na ulazu i izlazu.

Riječ je o neproglašenom baroknom gradu-muzeju, s dvama pripadajućim ostrvima, prirodnim Svetim Đorđem i Gospom od Škrpjela, koja sama u Perast poprizove onoliko turista koliko i grad pun palata i crkava. Ako bi mogli da biraju, rimokatolici bi je iz Boke, siguran sam, proglasili za ikonički simbol turističke Crne Gore, jer nema niti jednog spota bez čudesne Gospe od Škrpjela.

Budući da je na svega dva metra iznad morske površine, po njoj Primorci mjere ima li ili nema porasta nivoa svjetskog mora. Perast je brodogradilište imao 1336.

U Pomorskoj školi Marka Martinovića, slavni je brodovlasnik, matematičar i nautičar iz 17. vijeka, podučavao lično sedamnaest sinova moskovskih kneževa. Njih u Perast šalje car Petar Veliki po preporuci iz Venecije. Perast je dao more poznatih, kad i jednog admirala ruske flote, Matiju Zmajevića, o kome ruski izvori, iako je bio rimokatolik, pišu kao o Srbinu.

Pazimo…

Epitet istorijskog Grada mrtvih Perast je prvi put stekao iza strahovite saracenske pohare, 1624. Od tada, uz mrtvo ime grada, ljubilo se svako slučajem zaostalo prezime, kao što i puž priljepak nastoji da zauvijek voli priobalnu golu stijenu.

Pa je mrtav bio Perast i iza zemljotresne 1667. godine, u kojoj je, katastrofalnog 6. aprila, tokom uskršnje mise na Sv. Đorđu mnogo naroda predalo dušu Bogu. Iz ostrvske crkve su do raja žitelji otplovili momentalno, molitvenim veslima, postradali pod gomilom do tog trenutka obrađenog, sad obrušenog kamenja. Polomljen, umalo pokojni, i nadbiskup barski i primas srpski, Andrija Zmajević, čiji je Matija bio sinovac.

I mrtav će postati Perast kad mu Napoleon prekine pupčanu vrpcu s Venecijom, ukidanjem Mletačke republike 1797, posebno kad ostatke zlatne samostalnosti uzme da napada topovima s ostrva Sv. Đorđa.

I mrtav će se – trčimo li kroz istoriju – gradić naći sredinom 19. vijeka, kada su snagom austrijskih parobroda ukinuta finalmente sva tehnološki prevaziđena jedra.

Grad je, bome, nastavio da životari snagom najsirotijih. U slučaju Perasta, siroti su ostajali, paradoksalno, u moru realnog, neotplovivog kulturnog i civilizacijskog bogatstva: u palatama, i manjim onim – palacinima.

Grad mrtvih nastavlja da tone, prvi put bez brodova, i ko zna koji put bez mnogih plodnih muževa i žena, bez djece naročito, iza Prvog svjetskog rata, 1914–1918.

U trenutku kada su ekonomski sve preostale peraške duše s nosom jedva iznad vode, lupom ih na karti uvećava oko Kraljevine Jugoslavije.

Opazivši iz Beograda znak uzvika!, čija je tačka tada već bila pod morem, Kraljevina s nebesa šalje slamku, te na nju u prvo vrijeme dišu istorijski bokokotorski utopljenici.

Bez sve šale.

Oko 250 preostalih Peraštana.

Kraljevina hitno, iz Tivta, seli radionicu za proizvodnju mornarske odjeće; 44 šivaće električne mašine, 16 na nožni pogon, jednu mašinu za pletenje rupica, glavnog krojača i mnoštvo radnica. Država drži do slavnog pomorskog Perasta, hoće da oživi kulise, i oživljava ih, preseljenjem „Radionice za proizvodnju mornarske odjeće“. Do ratne 1941, oko sklapanja krojeva i istorijskih pruga za potrebe Jugoslovenske ratne mornarice uposleno je preko 120 radnica, naočitih, ali i akrepa. Žene će u Perast da privuku krojače, šivače, kotlare i ostale muške, te će s njima kao upareni rakovi-samci, polako da napučuju prazne palate i palacine.

Tamo će noću iz stida, nečujnim ljubavnim krikom u šaci, jedna po jedna da rađa sve glasniju djecu.

Po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941, Italija će da zagospodari peraškom „Radionicom za proizvodnju mornarske odjeće“. Sem mašina, iz nje će vojna vlast odnijeti zatečene sve izobilne sirovine i gotove proizvode. Po kapitulaciji Italije pak, Nijemci nakratko postaju peraški proizvođači plavih i bijelih pruga.

Za razliku od Italijana, Nijemci neće zaboraviti na mašine.

Kad se budu, je li, sami uzeli da povlače…

Iz pepela je tako nikla nova fabrika.

Na njenom su čelu – u Socijalističkoj Jugoslaviji, odreda vojna lica: poručnik bojnog broda, kapetan, major, pukovnik… Svi stoluju u napuštenoj palati Smekija. Da bi od barokne Crkve Sv. Marka, tik uz palatu, napravili magacin, naređuju da se čekićima razlupa impozantni podni kameni grb – grb porodice Smekija. Oposlivši to, ruše dalje. Nizove obalnih kuća.

Tu će da nikne kamenom samo obložena, nova betonska tvornica. Fabrika maritimne konfekcije, „Jadran – Perast“.

Po prispijeću slatke vode, struje i telefonske linije – ženâ je u Gradu prava četa. Perast živi od njih. Industrijski, politički i biološki.

Zaljubljene u Tita, maršala i doživotnog vođu, drugarice radnice, pionirske majke, nisu imale vremena da razmišljaju ni o kakvim kulturnim i istorijskim nepočinstvima.

Ako su o tome uopšte nešto znale.

Dvije su im stvari samo na pameti: udaja i pära. Počesto je i pära u drugom planu; udajom postaju neko. Na partijskom sastanku zato smjelo dižu ruku! Može im se.

I za, i za protiv. – Možeš biti i ku*va, pa da si suzdržana! – Na narodnom jeziku uče jedna drugu kako se sve može da vlada u socijalizmu.

Manifest po kome se može realno dijeliti vlast bez sukoba s mužem, poručnikom bojnog broda ili Partijom, kupovao je ni za šta, sve zalivske žene.

Razgovorene na Rivi, začekane oko odocnjelog radničkog autobusa ili broda, stidne, kikoću se „Jadranove“ radnice: među novopristiglim krojačima ima privlačnih muških preko svake mjere. Ali avaj, pod istom firmom, na dva bijela bubrega u plavo-bijelom peraškom paketu ide na stotinu uposlenih djevojaka.

Peraške vojničke mornarske majice na široke, istorijske pruge, prestižu količnom sve ostale polumanufakturne artikle: mornarske kape, mornarske kragne, bijele bluze, pantalone i galanteriju: gaće, vrećice za cipele, peškire, gajtane za pištaljke, torbice za hleb…

U Perastu se poslije suviše godina iznova živi. Miris zaprške razlikuje se nijansom od kuće do kuće, no odiše istim jezikom, istom nadom. Biće bolje. Iza ručka, pištaljkom otpuštena jutarnja ženska smjena u isto vrijeme riblje iznutrice vraća u more. S neke od peraških ponti, iza ručka. Tim klasičnim gestom hrane buduću hranu. Ništa se ne baca. Stari je hleb mamac. Poneka već ima muža koji je smogao da saštedi za drvenu barku. Zato nedeljom mirišu s gradela gdjegdje zamašniji pečeni komadi: zubatac, brancin, pagar, orada, marmora, gof. Vino se pije samo dobro.

Djeca se iza ribe i vina rađaju zdrava. Nejaka u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji, državi od 1945, zaljubljeni u Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju, iz iste godine, sticanjem punoljetstva po školskom programu postaju učeni zalivski prvaci Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, države od 1963.

U predvečerje Nato bombardovanja Boke, SFRJ će se devedesetih godina 20. vijeka raspasti i duž razuđene obale fjorda. Posvađaće se teritorije koje su vjekovima bile pod Turcima i na kojima vjekovima žive Srbi – sa teritorijama koje su vjekovima bile pod Mletačkom republikom i na kojima do 1850. žive mahom Srbi katolici.

U Vremenu od korone, Perast je ponovo postao mrtav grad

Prodaja kineskih mornarskih majica s nekodifikovanim prugama, razglednica, magneta, te šoljica kafe i flaša vina s pogledom na mediteranski arhitektonski raj, opala je za 99,9%.

Ponovo su svi – domaći – mogli da nađu parking, da uživaju u pogledu na palate, dva ostrva i dva zaliva, na Lovćen kao krunu svega fjorda, na moreuz Verige – odakle nisu dolazile ni jedrilice, ni brodice, niti brodovi, a kamoli kruzeri.

Akvatorijum je bio nautički nijem.

A nebo je, zato, stalno bilo plavo-bijelo, kao mornarska majica, išarano prugama, od čega je plavo poticalo od Bogom dane boje neba, a bijelo od hemijskih tragova kojim su nam zaprašivali kao skakavce.

Sada je, tože, rat. Po prilici sezona može biti dobra kao što i dobar rod počesto bude prije velike nevolje.

Ko u Perast bude došao ljeta 2025, na kraju prvog kvarta 21. vijeka, vidjeće hoće li u Gradu biti turista kao osa u košnici (poradovao bih se kad bi neko pretpostavio zašto ne kažem pčela), ili neće biti ni mještana u gradu koji decenijama već ne proizvodi ništa drugo osim sjećanja na veličanstvenu plavo-bijelu prošlost.

Mornarska majica je, tože, uniforma

Uniformisani na simboličkoj ravni, vaterpolisti Srbije četvrti su put zaredom postali šampioni Evrope, pošto su u finalnom meču u Barseloni, jula 2018, pobijedili Španiju.

Srbija je tako – kada se uračunaju i medalje Jugoslavije – osmi put postala šampion Evrope, što tokom 80 godina nikome nije pošlo za rukom.

Na Evropsko prvenstvo u vaterpolu zlatna vaterpolo reprezentacija Srbije otisnula se u mornarskim majicama po parametrima iz nagrađivanog romana „Jedro nade“ (Laguna), čija se radnja dešava u baroknom, bajkovitom Perastu.

Te je mornarske majice, naime, firma našeg proslavljenog reprezentativca iz Boke, Andrije Prlainovića, višestrukog olimpijskog, svjetskog i evropskog pampiona, konačno napravila da budu s istorijskim prugama, širine 1.75 cm, za razliku od sveprisutnih majica koje se mogu kupiti u obalnim suvenirnicama, a čije su pruge obično široke tek 1.00 cm, što sa tradicijom majice koja je ujedno i uniforma – nema mnogo veze.