O poreklu Bunjevaca
1 min read
Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji
Piše: Ilija Petrović
Priča o bunjevačkom poreklu započeće se rečima koje je 27. februara 1927. godine, u Narodnoj skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, izgovorio narodni poslanik Marko Jurić (1880-1949), Bunjevac iz Subotice:
“Istina je da se kod nas vrši nasilno pohrvaćivanje Bunjevaca i Šokaca od strane hrvatskih separatista, i to od dana oslobođenja, kad su bili izaslati iz Zagreba. Još onda je donio neki hrvatski list da živi u Subotici 80.000 Hrvata koji pod madžarskim režimom nisu mogli da govore hrvatskim jezikom. Još onda je to, gospodo, kod nas Bunjevaca neprijatan utisak učinilo i to zato što se mi nigda nismo osećali Hrvatima nego Bunjevcima.
…Naročito u poslednje vreme povela je među nama živu akciju za pohrvaćivanje Seljačka stranka, da bi svoj politički položaj tamo učvrstili. Ali pre koju godinu na ovoj govornici, dr Krajač (Ivan, 1877-1945, hrvatski političar, od 1925. do 1927. godine ministar trgovine u jednoj vladi Nikole Pašića i trima vladama Nikole Uzunovića – IP) ovde izjavio i kazao da… Hrvati i pod Austro-Ugarskom monarhijom ‘imali smo svoju narodnu državu gde smo narodnim životom živeli i kulturno se razvijali’…
I kad su gospoda braća Hrvati u ono doba, kako vidim, živeli u svojoj narodnoj državi, onda su oni trebali još tada pronaći tih 80.000 Bunjevaca, doći k njima i kazati im da su oni Hrvati. Ali, oni se u to doba ni starali nisu, jer nisu ni hteli to znati, jer nas nisu ni držali za Hrvate. Da su nas onda držali za Hrvate, oni bi nas još onda pronašli. U svemu je, gospodo, najinteresantnije to, da ti hrvatski separatisti za koje se kod nas za vreme Madžara nije ni čulo, da su se pojavili odmah posle oslobođenja, da Bunjevce pohrvate i preko njih i celu Bačku… Ali su se, gospodo, ljuto prevarili, jer Bunjevci, iako su 95% od njih seljaci koji nisu visoko školovani, ali su oni ipak svesni da za ono što danas imaju, mogu zahvaliti jedino srpskom narodu, koji je doneo svoju bratsku ljubav i slobodu. To, gospodo, Bunjevci nikada neće zaboraviti srpskom narodu nego će se uvek sećati tog velikog dela srpskog naroda koje je on učinio ne samo za njih nego i za sve Južne Slovene”.
Od Jurića, dakle, saznajemo da hrvatske nebuloze o sopstvenoj brojnosti i navodnom sopstvenom teritorijalnom prostiranju nisu od juče, oni su te ideje temeljili na zamislima Svete Stolice, poznatije kao Vatikan, o širenju svoga uticaja prema Istoku. Ako su se posle Velikog rata zadovoljavali samo svojatanjem rimokatoličkih Bunjevaca (i Šokaca), pre četvrt veka veka, u želji da ispune nalog onoga svehrvatskoga rimokatoličkog kongresa iz septembra 1900. da do 2000. godine sve što je u Hrvatskoj bude hrvatsko, a sve što je hrvatsko bude rimokatoličko, potrudili su se da, na osnovu sopstvenih “znanstvenih” budalaština, sva naselja u Bačkoj, Baranji i Sremu u kojima je, bilo kada, da li na proputovanju, da li po mestu življenja, zabeležen u nekom spisu i jedan jedini rimokatolik, proglase hrvatskim. Već danas, može se od nekih “tek probuđenih” Hrvata čuti da se Hrvatska protire sve do Urala.
Pogledajmo šta o takvim hrvatskim ambicijama svedoče neki neporecivi podaci.
Idemo redom:
Zvanična madžarska državna statistika kazuje da je u Bačkoj 1880. godine živelo 121.838 Srba i 55.243 Južna Slovena rimokatoličke veroispovesti, bez iskazivanja po narodnosnoj pripadnosti popisanih osoba.
Deset godina kasnije, ista ta statistika uvela je Srbe, Bunjevce i Šokce u istu popisnu grupu i tako došla do ukupnog broja od 197.104 Srbina. Izvan te grupe ostala su svega 1.253 Južna Slovena; biće da su se među njima našlo i nešto Hrvata.
Bunjevci i Šokci su 1900. godine izuzeti iz “srpske grupe” i upisani u rubriku ostali, bez ikakve mogućnosti da se u njoj prepoznaju, ni onda ni danas. (I tada i ranije, Madžari su vrlo dobro znali da Bunjevci i Šokci nisu Hrvati, a ni Bunjevcima i Šokcima nije bilo do toga da sebe svrstavaju u Hrvate za koje, na jednom mestu, čitamo da, “kad su se izdvajali iz srpskog etničkog korpusa… prestajali su da budu narod i postajali katolici”).
U poslednjem ugarskom popisu iz 1910. godine popisano je 139.412 Srba i svega 927 katolika Jugoslovena. Barem što se tiče Srba, ali i Bunjevaca i Šokaca, taj popis ne može se uzeti kao valjan, pošto su popisivači imali obavezu da kao Madžare popišu sve stanovnike koji znaju da na madžarskom jeziku izgovore i jednu jedinu reč. O tome nam, “pod ponudom zakletve”, svedoče četvorica popisivača u Subotici, sve Bunjevci – školski nadzornik Mijo Mandić (1857-1945), gradski računovođa Petar Gemer, pisar Ivan Marcikić i nadzorni ravnatelj pučke škole Matija Išpanović -, u izjavi datoj 24. januara 1919. godine da, “kada smo bili izaslati bili da vršimo popis stanovnika, strog nalog dobili, da svaki stanovnik koji je i nešto znao mađarski, kao Mađara uvedemo u popisni arak, ma da ni po poreklu, ni po narodnosti niti je on, niti njegova porodica nikad Mađari nisu bili. Što više desilo se mnogih slučajeva, da je čitava porodica kao mađarska uvedena u popisni arak, premda jedan deo porodice ništa nije razumeo mađarski”.
Pripreme za saziv Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, one koja je 25. novembra 1918. godine donela odluku o prisajedinjenju tih oblasti Kraljevini Srbiji, bile su lepa prilika da se isfabrikovani podaci zvanične madžarske statistike o slovenskim narodnostima svedu na pravu meru. Izbornim proglasom, naime, bilo je određeno da se poslanici za tu skupštinu biraju “po opštinama, tako, da na svaku hiljadu srpskih, bunjevačkih i ostalih slovenskih duša bira po jednog poslanika. Ako pređe 1000 duša broj sa 500, bira opština još jednog (npr. na 5450 duša bira 5 poslanika, a na 5501 bira 6 poslanika)… Koliko duša ima koja opština, iskazaće za pravoslavne Srbe dotična parohiska zvanja. Za Bunjevce iskazaće Bunjevačko-srpski Narodni odbor u Subotici, koliki je broj duša po opštinama. Broj slovačkih i ruskih poslanika odrediće njihovi Narodni odbori prema broju duša po opštinama”.
Hrvati se, vidimo, ni u ovom Izbornom redu ne pominju, pošto je njihova cifarska vrednost bila beznačajna.
Kad je Skupština sazvana, potvrđena su punomoćja za 84 Bunjevca, tri Šokca i svega dva Hrvata, što znači da je tada u Bačkoj, Banatu i Baranji bilo ne više od 84.000 Bunjevaca, ne više od 3.000 Šokaca i jedva nešto više od hiljadu a svakako mnogo manje od 2.000 (dve hiljade) Hrvata.
Nedugo zatim, u odrednici BUNJEVCI, pisanoj za Narodnu enciklopediju srpsko-hrvatsko-slovenačku I knjiga A-Z, Zagreb 1925, 294, istoričar Dušan J. Popović (1894-1985) mogao je konstatovati da je te godine “bilo Bunjevaca i Šokaca u ranijoj bačkoj i baranjskoj županiji oko 90.000”, čime potvrđuje podatke o brojnom stanju bunjevačkog i šokačkog življa ustanovljenom pri sazivu Velike narodne skupštine.
Na samom kraju Drugog svetskog rata, Glavni narodnooslobodilački odbor Vojvodine (GNOOV), putem svog Odeljenja za unutrašnje poslove, pod brojem 1040/1945 od 14. maja 1945. godine, latinicom, pošto je konstatovao da “bunjevačke i šokačke narodnosti ne postoje”, navodno hrvatsko pitanje (uistinu: brozovski nalog da se što više Srba “ukine”) u Vojvodini Srbskoj rešio je “bezuvetnom” naredbom okružnim narodno oslobodilačkim odborima “da sve Bunjevce i Šokce imadete tretirati isključivo kao Hrvate bez obzira na njihovu izjavu”.
Naredbu je potpisao Georgije Marinković (1883-1957), pravoslavni sveštenik i pravnik po obrazovanju, otac Sofije-Sonje Marinković (1916-1941), revolucionara i narodnog heroja, po oslobođenju Petrovgrada (Zrenjanina), 2. oktobra 1944, prvi predsednik tamošnjeg narodnooslobodilačkog odbora, od 25. januara 1945. član Glavnog Narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine i član njegove Komisije za organizaciono učvršćivanje narodnih odbora na području Srema, Banata, Bačke i Baranje, dve nedelje kasnije imenovan za načelnika Odeljenja za unutrašnje poslove.
Tome i takvom Georgiju-Đorđu Marinkoviću zalomilo se da potpiše dekret kojim se Bunjevci u Vojvodini Srbskoj “unapređuju” u Hrvate. Potpis jeste Marinkovićev, ali je u svemu tome zanimljivo to što je novopečenim komunističkim vladarima bilo dobro poznato koliko su pravoslavni sveštenici poštovani u srbskom narodu, te su vodili računa da na određene pozicije dovedu nekoga od njih. Naravno, nisu to mogla biti mesta marksističkih “ideologa”, ali su i u toj vlasti, kao i u svakoj drugoj, postojala mesta sa kojih se neposredno može uticati na sudbinu običnoga sveta. Jedno od takvih mesta, naročito to koje je zapalo Georgiju-Đorđu Marinkoviću, jeste komesar, ili poverenik, ili načelnik, ili ministar unutrašnjih poslova, resor iza koga, makar u misaonoj sferi, stoji tamnica kuća neobična.
Ko su Bunjevci
Sve dovde izrečeno, upućuje na obavezu da se odgovori ko su, zapravo, Bunjevci.
Ivan Ivanić (Bačko Gradište, 1867 – Beograd, 1935), diplomata Kraljevine Srbije i autor više radova o etničkim grupama u Srbiji i njenom susedstvu, u tekstu O Bunjevcima, Subotica 1894 (slično i u tekstu Bunjevci i Šokci, Beograd 1899) piše da “preovlađuje mišljenje, da su se Bunjevci doselili u Ugarsku iz Hercegovine sa Bune reke i okoline joj i iz Dalmacije… Za tač-nost toga mišljenja govore mnogi znaci i istorijske činjenice, kao i narodno predanje u Bunjevaca. Oni sami veruju da su sa Bune reke. Narod peva: ‘Didovi nam iz daleka / Ondud gdi je Buna reka, / Pleme nam je starodavno / Kako davno, tako slavno!”
Zbog toga, svi Bunjevci će reći “da su poreklom sa reke Bune i iz Dalmacije, a ovo verovanje u samom narodu svakako nije bez svoga značaja i vrednosti pri raspravljanju o poreklu njihovom. I samo ime ‘Bunjevac’, kao da je dobilo koren svoj od reke Bune, te označuje… čoveka otud sa Bune. Sama reč ‘Bunjevac’ ne označava niti može biti ime jednog naroda, ona više označava ime jednog… provincijalca, čoveka iz izvesne okoline, predela, provincije, kao što je ‘Sremac, (od provincije Srema), ‘Bosanac’ (od države Bosne, koja je opet dobila ime svoje od reke Bosne). U ovom slučaju je i predeo Buna dobio ime od reke Bune i tako dobiše ljudi odande provincijalno ime ‘Bunjevac, dok im je narodnosno ime srpsko, pošto su ogranak srpskog stabla. Verujemo, da se nikako ne može oboriti naša tvrdnja, da ime Bunjevac nikako ne označava narodnost, jer kada ne bi tako bilo, onda bi nauka dopustila da na ovom svetu ima i bosanske i dalmatinske narodnosti, a to, mislimo, da ne bi bilo daleko od apsurda”.
Ivanić ne odbacuje ni teoriju nekih bunjevačkih pisaca da to ime “dolazi od glagola ‘buniti se’… pošto su Bunjevci u svojoj prvoj postojbini bili osvetnički, revolucijoni elemenat, koji je junački ustajao protiv svojih ugnjetača Turaka i u svakoj prilici časno se bunio protiv osmanskog gospodstva, kome se kasnije i u novoj otadžbini s oružjem u ruci svetio za stare rane i nepravde”.
Ovaj potpisnik uveren je da stavove prema bunjevačkom poreklu treba zasnivati na pisanju Plinija Starijeg (Gaius Plinius Secundus Maior, 23-79. godine po Hristu), u delu Naturalis Historia (Poznavanje prirode – IP) III, Chap. 25.(21.) – Liburnia and Illyricum, i Marina Barletija (1450, ili 1460, ili oko 1460 -1512. ili 1513), u knjizi o turskoj opsadi Skadra 1478. godine (De obsidione Scodrensi, Venecija 1504) prevedenoj na srbski i objavljenoj u Novom Sadu 2018. godine.
Najpre nekoliko reči o zapisima Barletijevim sa lica mesta, pošto se on nalazio među skadarskim braniocima.
Osmanlije su od 1443. do 1467. godine četiri puta bezuspešno pokušale da osvoje Skadar, ali su to uspele tek posle višemesečne opsade započete maja 1478. godine. Dva meseca kasnije, pod Skadrom se pojavio i turski sultan, Mehmed III Osvajač (1432- 1451 -1481). U međuvremenu, mnogi seljaci iz okoline već su se bili sklonili u Skadar a žene i deca upućeni su iz grada u bezbednija mesta, mnogi u Mletke.
Barleti svedoči kako to nije bilo obično “sklanjanje” budući da je, čim su stigle vesti o Mehmedovom pohodu, “veliko uzbuđenje zavladalo gradom i skoro ga dovelo u rasulo. A onda, pojavila se iznenadna pomoć – seoska mladež (među kojima su bili najhrabriji) i čamdžije koji su došli svojim galijama rekom Bunom (koju poznajemo kao Bojanu – IP). Zajedno su počeli da rade na odbrani grada, gradili su utvrđenja i kule, popravljajući osmatračnice, te utvrđujući sve svoje pozicije”.
Barleti kazuje i da, “dok se grad pripremao za odbranu, severno od Skadra plamen je zahvatio polje i planine. Sela su bila zapaljena! Dim je kuljao visoko ka nebu, kao znak da je rat neizbežan. Onda je iznenada, sa svih strana, izbila tako velika gungula, da niko nije mogao ništa da razume. Neki su se borili za svoje živote, drugi su bili preplavljeni terorom. Poljoprivrednici su pobegli sa svojih polja, neki su uspeli da povedu svoja stada i stvari do morske obale. Druga grupa je hitala da upozori Skadrane da su Turci pred pragom, da su opljačkali svi zemlju, zapalili kuće, oteli svu stoku, te uzeli mnoge u zarobljeništvo”.
Barleti ne odgovara na pitanje šta se desilo s onima koji su, neposredno pred opsadu, “pobegli sa svojih polja (i) uspeli da povedu svoja stada i stvari do morske obale”. I kud su se sa morske obale zaputili.
Uz ovo pitanje ide i ono koje se tiče razlika u imenovanju reke koja pored Skadra teče iz Skadarskog jezera prema moru: Barleti je zove Boliana, za Srbe to je Bojana a Arbanasi (i prevodioci Barletijeve knjige na druge jezike) koriste ime Buna.
Ako se zna da doseljenici u neku zemlju ne menjaju makrotoponimiju, već koriste onu koju su zatekli, postavlja se pitanje otkud Arbanasima reč Buna.
Odgovor na ovo pitanje valja potražiti u zapisu Plinija Starijeg da “narod Liburna živi od reke Arsije (Raše – IP) do reke Titijum (Krke – IP). Njemu su pripadali Mentori, Himani, Enheleji, Buni i oni koje Kalimah naziva Pevketima. Sada sve njih objedinjeno zovu Ilircima”.
(Pavle Šafarik koji je stalno isticao da su Iliri uistinu bili Srbi, u svojoj Istoriji slovenskog jezika i literature sa svim dijalektima kaže “da su razna slovenska imena navodili samo stranci, kao Vendi, Boemi i za Srbe Iliri”. Da je tako, kazuje i naziv Ilirske dvorske deputacije u Habzburškoj monarhiji, koja se bavila položajem Srba u Transilvaniji, Banatu i Iliriji, srbskim područjima u svom teritorijalnom sastavu).
Vidimo, dakle, da Plinije, kao jedno od brojnih ilirskih plemena pominje Bune (tako u svim prevodima, na engleski, francuski, ruski…), u latinskom originalu Bulini. A Plinijeva reč Bulini vrlo je bliska Barletijevoj Boliana, naročito ako se zna da su Rimljani svoj jezik stvarali, najvećim delom pod uticajem svojih srbskih suseda (koga to više zanima, može zaviriti u knjižicu Pavla Solarića Rimljani slovenstvovavši objavljenu 1818. u Budimu, a pre dve godine prilagođenu savremenom srbskom jeziku pod naslovom Rimljani slovenskih obeležja), te da na nekim srbskim područjima glas “o” u prvom slogu izgovara kao “u” (konj ºkunj, nogaºnuga, kordonºKordun). Otud, od Boliane do Bulina kratak je put, a Buna ni od jedne ni od druge nije daleko.
To što Plinije smešta Bune do Istre ne predstavlja smetnju da na njih naiđemo i na drugim stranama ilirske zemlje. Jer, izvesno je da su se, u potrazi za boljim staništima, pojedina ilirska (srbska) plemena, ona koja pominju stari pisci, povremeno kretala po ilirskoj zemlji, da li mirno, da li u sukobu s ilirkim inoplemenicima. Stoga, valja pretpostaviti da se ilirsko (srbsko) pleme koje je Plinije poznavao kao Bune (Buline), neodređeno kada našlo u današnjoj Hercegovini, oko reke Bune, duge devet kilometara, do uvira u Neretvu, blizu sela Bune, nekoliko kilometara južno od Mostara. (Na taj kraj misli Ivan Ivanić kada kaže da je “pokrajinsko ime ‘Bunjevac’ došlo od reke Bune, koja je dala ime celoj pokrajini na obalama njenim…. te su po toj oblasti i dobili ime Bunjevci. Sa tim imenom su već došli u Primorje, i od tog vremena, pa sve do danas nose isto ime”).
I valja pretpostaviti da se, kasnije, deo istoga tog plemena, spustio u pitomiji kraj, čak do Donje Zete, pored Bojane, reke koju, rekosmo, Barleti imenuje kao Boliana. Tu su se zaustavili, te su reci čije je ime bilo glasovno slično s onom iz ranijeg zavičaja, ali i svome, plemenskom, počeli da tepaju – Buna.
Vrlo je verovatno da se jedan deo toga plemena, ili mali deo njegovih pripadnika, nije našao među onima koji su, kada je 1478. godine počela opsada Skadra, “pobegli sa svojih polja (i) uspeli da povedu svoja stada i stvari do morske obale”, već je, ko zna zbog čega, ostao u zavičaju. Neko od njih je, svakako, preživeo Mehmedovu opsadu Skadra i tu, nastavljajući da se bavi dotadašnjim poljoprivrednim zanimanjem, dočekao dolazak Šiptara, ili Arbanasa, ili Arnauta. (Ovo poslednje, na turskom, znači: “oni koji se nisu vratili” na Siciliju, posle 1043. godine, kada su, u današnju Arbaniju došli kao neka vrsta pomoćne vojske pobunjenom vizantijskom komandantu Georgiju Manijakisu sa Sicilije – i tu ostali, pošto nije bilo brodova da ih vrate na Siciliju, pa su ih tu Srbi prihvatili). Od njih su novi doseljenici čuli da reku Bojanu zovu Buna i, kako im je to kraće ime bilo jednostavnije za izgovor, prihvatili su ga kao “pravo”. Tako je ono, za njih, i ostalo do današnjega dana.
A oni iz plemena Buni, odnosno Bunjevci, koji su stigli do morske obale, morem su se zaputili ka mestu novoga življenja, severozapadnije od onoga iz kojega su do Donje Zete stigli njihovi preci. Nije moglo biti drukčije nego da i dalje, u novim staništima, posle novijih seoba, sačuvaju svoje plemensko ime, Bunjevci.
I oni, naravno, koji su kasnije, najvećim delom 1687. godine (mada Ivanić misli da ih je tu i ranije bilo u manjem broju) stanili na severu Bačke. A Ivan Antunović (1815-1888), rimokatolički sveštenik, bunjevački rodoljub (u Kaloči, gde je službovao, počeo 1870. godine da izdaje ‘Bunjevačke i šokačke novine’) “ubeđen da su Srbi u Bačkoj starosedeoci i kako on Bunjevce od Srba nigde ne dvoji, on zaključuje, da su i oni, Bunjevci, starosedeoci u Bačkoj”.
Pa će Ivan Ivanić napisati da, “kada su došli u Bačku… nazivali (su ih) katoličkim Racima, Rascijanima, odnosno Srbima (zvanim tako po srbskoj državi Raški), te ih tako nazivaju u dokumentima i austrijske vlasti. Kad ipak nije bilo potrebe, da ih naročito dvoje od pravoslavnih Raca, onda su ih prosto nazivali Racima… Nazivaju ih Srbima, ali i Dalmatincima i Ilirima… Noviji pisci svugde ih nazivaju Bunjevcima, sa dodatkom da su to katolički Srbi”.
Pročitajte JOŠ:
