Lazo M. Kostić, srpski div iz Boke

O Lazu Kostiću (1897-1979), srpskom velikanu iz Krtola, veoma se malo zna u srpskoj javnosti. Glavnina njegovog životnog djela nastala je u egzilu. Ta djela do nedavno su bila strogo zabranjena u našoj zemlji. Kao i njegovo ime. Ako se i desilo da negdje bude pomenuto, bilo je to zbog neznanja, ili je brkano sa imenom poznatog književnika Laze Kostića iz Bačke.

Prvi autor koji se usudi napisati nešto o Lazu M. Kostiću bio je čuveni nikšićki pjesnik Vito Nikolić koji je pisao za „Pobjedu“. On je jednu kolumnu u „Pobjedi“ posvetio Lazovim tumačenjima religije u „Gorskom vijencu“. Pred tim tumačenjima u članku stoji: „Dr Lazo M. Kostić,univerzitetski profesor prava, u svojoj knjizi ‘Iz Njegoševih djela’ (Čikago, 1952) na vrlo originalan način prilazi problemu vjere u Gorskom vijencu...“

Lazo Kostić je poticao iz ugledne svešteničke porodice u Donjem Grblju gdje mu je službovao otac, pop Marko Kostić, 13-ti po redu sveštenik iz te kuće, koja je dala još i tri monahinje. U jednoj od kuća Kostića radila je najstarija narodna škola na srpskom jeziku u Boki i Crnoj Gorij, osnovana 1776. godine. Više od jednog vijeka držali su je i u njoj bili učitelji – sveštenici iz kuće Kostića.

Lazova majka Darinka bila je ćerka kapetana Sava Petkovića, pomorskog kapetana duge plovidbe, poznatijeg u Južnoj Americi nego u našoj zemlji. Darinka je rođena na brodu svoga oca i do sedme godine je plovila sa ocem i majkom širom svijeta. Još u djetinjstvu je naučila nekoliko stranih jezika. Po udaji, kao popadija, bila je glavna savjetodavka ženama, provodadžija i babica. Rodila je šestoro djece: dva sina i četiri kćeri.

Neobično je Lazovo objašnjenje nacionalne pripadnosti: „Iako sam rođen i odgojen u Boki, nikad se nisam smatrao regionalno Bokeljem. Bokelji su inače jako ponosni na svoj kraj, i svuda se označavaju kao Bokelji. Ja sam se osjećao i priznavao kao Crnogorac, uvijek i svagda. Pri tome je nesumnjivo bilo od značaja što vodim porijeklo od jedne glasovite crnogorske kuće, što sam učio gimnaziju na Cetinju. A naročito je razlog bio taj što sam sa oznakom ‘Crnogorac’ htio da naglasim da sam najčišći i najnesumnjiviji Srbin. Danas, pak, kazati Crnogorac značilo bi reći nesrbin, antisrbin, negator i mrzitelj Srba. I ja se ustručavam i izbjegavam tu riječ – Crnogorac. Narodnost je za mene najveća svetinja i značajnija od svega.“

Već u martu 1915, čim je napunio 18 godina, mobilisan je u austro-ugarsku vojsku. Kao gimnazijalac raspoređen je u školu rezervnih oficira i sproveden u Sarajevo. Nije gubio vrijeme, paraleno sa vojnom školom, završavao je gimnaziju.

Već sredinom oktobra 1918, Lazo se krio po lištičkim šumama kao dezerter, jer se sa odsustva nije vratio u svoju vojnu jedinicu. Postepeno je formirao naoružanu grupu koju je nazvao „Srpska garda“ po uzoru na predratnu patriotsku organizaciju „Srpska narodna garda Kotor“. Okupio je mještane Krtola i Luštice, koji su na bilo koji način izbjegli mobilizaciju. Za samo tri mjeseca, Srpska garda je narasla na 160 ljudi. Oni su satjerali u utvrđene fortice svu vojsku sa isturenih položaja na području Krtola. U tim akcijama su se snadbijevali oružjem, opremom i hranom. Tako je rezervni fenerik austro-ugarske vojske postao komandir odmetničke Srpske garde u srcu Boke.

Posle rata, Lazo se upisao na Pravni fakultet univerziteta u Beogradu. Za samo dvije godine završio je fakultet i postavljen je za sekretara Državne statistike Kraljevine SHS. To ga je navelo da se počne podrobnije baviti statistikom stanovništva, odnosno demografskim odnosima u Kraljevini Jugoslaviji, naročito odnosima Srba i Hrvata.

Drugi fakultet, Ekonomsko-sociološke studije, završio je u Frankfurtu na Majni, gdje je 11. avgusta 1923. i doktorirao. Bio je prvi visoki stručnjak ekonomsko-statističkih nauka u Jugoslaviji.

Uporedo se bavio i pravnim naukama. Postepeno je obradio cjelokupno administrativno pravo i objavio ga u tri toma, što su kasnije postali univerzitetski udžbenici. Napisao je i udžbenik Ustavnog prava, jedini te vrste na prostorima čitave Kraljevine Jugoslavije.

Između dva svjetska rata, Lazo je u Beogradu dva puta biran za dekana Ekonomsko-komercijalne visoke škole i jedanput za dekana Pravnog fakulteta. Pripadao je vrhunskoj eliti Beograda.

Nije mnogo cijenio kneza Pavla Karađorđevića i njegovu politiku, ali ga nisu oduševljavale ni martovske demonstracije u Beogradu. Vjerovao je da Srbi imaju pametniji izlaz iz teške situacije. To ga nije spriječilo da se javi na mobilizacijski punkt, ne čekajući poziv. Raspoređen je kao rezervni oficir u Kragujevac, gdje je dočekao rasulo Kraljevske vojske.

Po kapitulaciji, vratio se u Beograd i bio izabran u Komesarsku upravu Milana Aćimovića. Komesarijat je činilo pet ličnosti iz uže Srbije, dva Crnogorca, po jedan Hercegovac, Ličanin i Bokelj (Lazo Kostić). Tada se nije moglo znati da li će buknuti ustanak, šta smjeraju Nijemci, a bio je na snazi njemačko-sovjetski pakt. Čim je taj pakt raskinut, Lazo je podnio neopozivu ostavku. Koliko je Komesarijat ublažio muke narodu i koliko je učinio za spas izbjeglica iz Slovenije, Bosne i Hrvatske, koje su pohrlile da potraže spas u Srbiji, tek bi trebalo objektivno utvrditi i objelodaniti.

Milan Nedić nije imao nikakvu ulogu u stvaranju Komesarijata, a od kada je formirao svoju vladu, u više mahova je nudio Lazu razne funkcije: ministarstvo, savjetništvo, predsjedništvo Državnog savjeta itd. Sve je to Lazo odlučno odbijao. Od Nedića bliži mu je bio Draža Mihajlović, ali je odbio i njegovu ponudu 1942. da mu se pridruži radi izrade projekta novog Ustava posleratne jugoslovenske vlade. Tek kad su mu prijatelji signalizirali da mu Gestapo priprema hapšenje, pobjegao je u šumu, ali ne da se oružjem bori nego da se skloni. U Švajcarsku je stigao 1. maja 1945, što znači prije završetka rata, i izdržao višegodišnje teške izbjegličke muke.

Ostatak života, od preko tri decenije provedene u egzilu, posvetio je naučnoj odbrani Srpstva. Što je sve radio za Srpstvo, to je preduga priča za ovu priliku, jer bi trebalo barem pobrojati objavljenih 80 knjiga (bez 18 predratnih) i preko 2.000 studija i polemika u raznim publikacijama. Evo samo nekih naslova:

„O srpskom karakteru Boke Kotorske“, „Njegoš i Crnogorci“, „Iz srpskog vjerskog života“, „Ideologija srpskog nacionalizma“, „Srpska istorija i srpsko more“, „Krivošijski ustanak 1869. godine“, „O srpskom imenu“, „O srpskom jeziku“, „Ćirilica i srpstvo“, „O zastavama kod Srba“, „U odbranu Kraljevića Marka“, „Dubrovački jezik i dubrovačka književnost““, „Sporni predjeli Srba i Hrvata“, „Čija je Bosna?“, „Katolički Srbi“, „Srbija ili Jugoslavija“, „Vjekovna razdvojenost Srba i Hrvata“, „Ko je kriv za zločine nad Srbina u NDH“, „Istina o hrvatskoj ‘tisućljetnoj’ državnosti“, „Hrvatska zvjerstva u poslednjem ratu prema izjavama njihovih saveznika“…

Početkom 1955. godine izabran je za redovnog člana Američkog statističkog udruženja „American Statistical Association“ u Vašingtonu (6. D. S. 1108-16. Street HB) kao jedini iz južnoslovenskih zemalja. Od 1960. godine bio je redovni član Ekonomskog instituta Univerziteta u Čikagu „The Econometric Society He Univesitum“ (Čikago 37 III).

Kada je Lazo emigrirao u Švajcarsku, u Beogradu je ostavio ženu Zoru i kćeri Grozdanu i Daru (sin Marko mu je u međuvremnu umro). Unuka mu je bila (po kćeri Grozdani) srpska glumica Zorica Šumadinac.

Lazo Kostić je umro 17. januara 1979. u Švajcarskoj, u kojoj je i sahranjen u katoličkom groblju. Posmrtni ostaci Laza Kostića su, na inicijativu uže rodbine, preneti februara 2011. iz Ciriha u rodnu Boku.

Izvor: Sedmica