Kasnimo u zaštiti arheološke baštine na Kosovu

U „Arheološkoj karti Kosova” i „Arheološkom vodiču Kosova” nema podataka o postojanju srpske srednjovekovne države na Kosmetu, ali, s druge strane, mi se nismo potrudili da napravimo arheološku mapu Srbije, kažu naši stručnjaci.

Arheolozi iz Srpskog arheološkog društva uputili su u maju ove godine Nacionalnom savetu za kulturu apel povodom čišćenja podataka o postojanju srpske srednjovekovne države na Kosmetu, što je  vidljivo u slici i reči u „Arheološkoj karti Kosova I”, obimnoj knjizi iz 2006 (izdavači: Akademija nauka Albanije, Akademija nauka i umetnosti Kosova) i u publikaciji „Arheološki vodič Kosova”, (izdavač: lokalno Ministarstvo za kulturu, omladinu i sport), koja se pojavila 2012. i već uveliko kruži internetom. Savet je potom Ministarstvu kulture i Vladi Srbije u julu predložio formiranje komisije za zaštitu srpske baštine na Kosovu i Metohiji u okviru dogovora o implementaciji Briselskog sporazuma. I na tome se stalo. Komisija još nije formirana, a ni neko drugo telo koje bi se time bavilo. Zašto, pogotovo ako se zna da će, prema očekivanjima Aleksandra Vulina, ministra bez portfelja zaduženog za Kosovo i Metohiju, jedan od budućih dijaloga u Briselu biti posvećen baš temi kulturnog nasleđa?

Vojislav Filipović, generalni sekretar Srpskog arheološkog društva, objašnjava za „Politiku” šta je sporno kada je „Arheološki vodič Kosova” u pitanju.

–Kada je reč o istorijatu istraživanja, primetni su krupni nedostaci sa navođenjem institucija koje su njima rukovodile i imenima istraživača i osnovnom spisku literature iz koje su preuzimani podaci. Očigledno je da su ovi podaci namerno izostavljeni, s obzirom na to da su istraživanja vršile institucije Republike Srbije, a istraživači bili Srbi. Sa druge strane, u opisima pojedinih lokaliteta istraživanih nakon 1999. navode se imena institucija, na primer, Nemački arheološki institut – kaže Filipović i pominje nekoliko konkretnih primera:

– U delu koje se bavi srednjim vekom mnogobrojni su svesno izbegnuti podaci i zanemarivani najznačajniji arheološki lokaliteti. Dva najeklatantnija primera jesu nekropola u Matičanima,na kojoj je, kako piše, sahranjivano „autohtono hristijanizovano stanovništvo”, iako se zna da je to bila slovensko-srpska nekropola 9–11. veka, i Novo Brdo, poznati rudnički centar srednjovekovne Srbije i jedno od mesta kovanja srpskog srednjovekovnog novca. Za taj naš grad iz vodiča možemo saznati da se „Novoberda”prvi put pominje kao „Nuovo Monte”i da se na njemu nalazi velika srednjovekovna crkva „katedralnog tipa”. To što je Novo Brdo bilo najveći i najmnogoljudniji grad srednjovekovne Srbije, što je u Novom Brdu despot Stefan Lazarević izdao Zakon o rudnicima (poznat i kao Novobrdski zakonik) i što je glavna crkva na gradskom trgu upravo bila pravoslavna Saborna crkva, za autore kataloga nije važno. Jedno od najznačajnijih srednjovekovnih utvrđenja na prostoru Kosova i Metohije – Zvečan, uopšte nije ni pomenuto u vodiču. Pod vlašću srednjovekovne Srbije bilo je još od župana Vukana, o čemu svedoči Ana Komnina, ćerka vizantijskog cara, u svome delu „Aleksijada”. U kasnijim istorijskim izvorima Zvečan se eksplicitno pominje zajedno sa Stefanom Nemanjom, Stefanom Dečanskim i „mladim kraljem” Dušanom.

Vujadin Ivanišević iz Arheološkog instituta dodatno ističe nešto zapanjujuće – činjenicu da do dana današnjeg ne postoji arheološka mapa Srbije, koja bi mogla da razjasni mnoge nedoumice laicma koji bi naišli na ove tekstove.

– Na knjigu „Arheološka karta Kosova” ukazivao sam odmah kad je izašla. Njen je cilj brisanje istorijskog pamćenja tako što se naši toponimi zamenjuju njihovim. To je jedan od modela uspostavljanja nacionalnog identiteta, u čije se svrhe arheologija često zloupotrebljava, jer se istorijski koreni često crpu iz perioda gvozdenog doba, iz kojeg na postoje sačuvani pisani izvori. Albanci se pozivaju na nasleđe Ilira, kao da u njihovom nasleđu nije postojala ni rimska, ni osmanska civilizacija pa ni Srpsko kraljevstvo. Još u vreme Envera Hodže kod njih se govorilo o tome da su Sloveni porušili ilirsku civilizaciju. Čak i naše crkve koje su srušili u knjizi se prikazuju kao spomenici kulture. Kada je vodič u pitanju, izbrojao sam da se na 88 mesta spominju Rimljani, na 44 mesta Iliri a Sloveni i Srbi nigde. Srbija se spominje samo na kartama i to kao prostor koji je udaljen.

Ivanišević ističe da je ključni problem to što su u tu fabrikaciju uključeni njihovi stručnjaci, a ne samo političari.

– U odgovoru na sve ovo kasnimo, kao i uvek. Ne mislim da bi naši naučnici trebalo da postanu deo dnevne politike i da čine isto što i oni. Naš problem nisu strani stručnjaci, koji znaju šta je istina, već su problem oni koji o našoj sudbini odlučuju. Zato mislim da nam je konačno potrebna jasna kulturna politika, izdavanje naučnih publikacija u prijemčivijoj formi, sa jasnim pisanim istorijskim izvorima prevedenim na engleski i agresivnije prisustvo tih publikacija na internetu. Možda treba sve sistematizovati na jednom sajtu, o kojem bi brinula jedna od države oformljena grupa stručnjaka, da to bude državni projekat. Nisam protiv komisije, ali bih želeo da ona nešto zaista i uradi.