Jurij Gagarin: Prvi čovjek u kosmosu

Piše: Vojislav Gledić

Povodom  obilježavanja epohalnog događaja,   kada je legendarni  kosmonaut  Jurij Gagarin   na današnji dan (12. april)  prije 60 godina  obavio prvi čovjekov let u vasionu, korisno je ovdje iznijeti kratku biografiju i istorijski let toga Rusa. Gagarin je rođen  1934.  godine u selu Klušino, nadomak Gžatska u Smolenskoj oblasti,  kao treće od ukupno četvoro djece  u porodici Alekseja i Ane Gagarin. Njegovo rodno mjesto je kasnije dobilo po astronautu naziv Gagarin. Tek što je počeo da uči u osnovnoj školi  Njemci su okupirali i njegovo rodno mjesto tako da je morao da prekine školovanje.

Do kraja 1942. godine bilo je okupirano veliko područje zapada SSSR-a, pa su nastali veoma teški dani za sve građane koji su se našli u tom ratnom području. Porodica Gagarin je pretrpjela velike nedaće i muke tokom njemačke okupacije: Majka mu je teško povrijeđena, otac postao trajan invalid, a mlađeg brata Borisa u posljednjem momentu je majka spasila,  jer ga je bio objesio jedan njemački vojnik o drvo. Stariji brat Valentin i sestra Zoja su bili zarobljeni i deportovani   u Poljsku gdje su ostali do kraja rata kao robovska radna snaga.

Tek nakon uspješno završenog Drugog svjetskog rata, za vrijeme koga je porodica Gagarin bila protjerana iz svog doma, Jurij je nastavio školovanje. Od najranije mladosti je pokazivao interesovanje prema letenju i zvjezdanom nebu. Od 1949. do 1952.godine učio je zanatsku školu za zanimanje livca (topioničara)  u naselju Ljuberci u blizini Moskve. U školi mu je matematiku i prirodne nauke predavao nastavnik koji je u toku rata bio pilot u sovjetskom ratnom vazduhoplovstvu. Ovaj nastavnik je često svojim učenicima pričao o svojim ratnim doživljajima, ali i o mnogim zanimljivim i korisnim pojedinostima vezanim za vazduhoplovstvo i ratnu tehniku. To je na inteligentnog  i veoma znatižaljnog Jurija veoma stimulativno delovalo tako da je počeo i da čita raznu literaturu vezano za to područje.

Jedno kratko vrijeme nakon završetka zanatske škole u Ljuberci Gagarin je radio u jednoj moskovskoj  fabrici, ali je brzo odatle otišao na dalje školovanje. Upisao je tehničku školu u Saratovu gdje je postojao veoma agilni aeroklub koji je okupljao veću grupu zaljubljenika u vazduhoplovstvo, letenje i padobranstvo. Gagarin se odmah priključio toj družini i ubrzo počeo da leti na školskom avionu Jak-18. Potom je izvršio i veliki broj padobranskih skokova  što mu je omogućilo da pokaže  sve svoje letačke sposobnosti i da istovremeno zadovolji svoju veliku ljubav prema vazduhoplovstvu.

Odlučio je da se potpuno posveti toj oblasti pa je, poslije završetka tehničke  škole, upisao vojnu Vazduhoplovnu  akademiju u Orenburgu. Uvijek je bio među najboljim pitomcima na svim područjima, kako praktične tako i teorijske nastave. U tom gradu je upoznao studenkinju medicine Valentinu Gorjačevu sa kojom se ubrzo oženio   i sa njom ostao  u braku do kraja života.

Tokom školovanja u Orenburgu Gagarin je leteo na lovačkom avionu tipa Mig-15 što ga je oduševljavalo pa je pokazivao sve svoje sposobnosti veoma okretnog i snalažljivog pilota. Karijeru je nastavio u sovjetskom ratnom vazduhoplovstvu kao pilot sa rasporedom u vojnoj bazi  Luostari smeštenoj u Murmanskoj oblasti. Vojni kadet je postao još 1955. godine, a za kadeta narednika je unapređen sljedeće (1956) godine. Čin poručnika vazduhpolovstva je dobio sedinom  maja 1957. godine, a u čin starijeg  poručnika  je unapređen  1959. godine. Upravo je tada počela rigorozna priprema da se okupi jedna uža grupa sposobnih i okretnih mladih pilota kako bi se obučili za predstojeći let u vasionu. Naime, nakon uspješnog lansiranja satelitâ iz serije Sputnjik, a potom i u okvirui misije Luna, odlučano je da se otpopčne i sa odašiljenjem kosmičkih brodova sa ljudskom posadom.

Projekat Vostok je počeo da se realizuje  početkom 1960. godine pa je trebalo ne samo okupiti odgovarajuće pilote,  već i izvršiti sve neophodne priprema na svim područijima. Najprije je izvršena   stroga  selekcija među pilotima na ogromnom prosotoru bivšeg SSSR da bi se konačno oformila   grupa od dvadeset budućih kosmonauta. Među njima se našao i Jurij Gagarin. Njega je krasila veoma velika fizička i psihička stabilnost, imao je sve potrebne predispozicije za predstojeći veoma ambiciozan, ali težak i rizičan poduhvat.

Na testovima je pokazao odlične rezultate i urođene kvaliteta pa je, zajedno sa svojim kolegom Germanom Titovim, ušao u najuži izbor. Pored drugih karakteristika, Gagarin je bio niskog rasta (njegova visine je iznosila 1,57 metara) što je bilo veoma značajno s obziron na veličinu kosmičke kabine  namijenjene za buduće kosmonaute.

Trebalo je zatim proći kroz veliki broj veoma rigoroznih priprema, obaviti raznovrsne testove, kako bi se moglo krenuti u jedan veoma težak i rizičan  poduhvat. Gagarin je uvijek bio izuzetno visoko vrednovan na svim područjima, tako da je od samog početka bio glavni kandidat za predstojeći prvi   čovjekov let  u  vasionu. Od dvadeset kandidata koji su se neposerdno pripremali za let, ostali su samo Gagarin i Titov. Odluka se donijela u najvišem krugu Komunističke partije i specijalne nadležne komisije, a na to je, kako se kasnije ispostavilo, imalo uticaja skromno seljačko Gagarinovo porijeklo i njegova veoma vesela i optimistička priroda. Pokazalo se da je odabir bio zaista dobar jer je Gagarin ispunio  sva očekivanja i obavio istorijski let koji ga je učinio besmrtnim herojem.

Istorijski datum prvog čovjekovog putovanja  u vasionu je pao na 12. april 1961. godine kada je sa kosmičkog poligona Bajkonur u Kazahstanu lansirana moćna usavršena raketa  sa kabinom u kojoj se nalazio prvi čovjek  koji je krenuo u nova područja osvajanja i upoznavanja svijeta.  U ranim jutarnjim časovima, po lokalnom vremenu, pred okupljenim stručnjacima, inženjerima, ljekarima, specijalistima  raznih profila i odgovarajućim vojnim rukovodiocima,  lansirana je moćna raketa Vostok 1 na čijem vrhu se nalazila mala kabina sa prvim kosmonautom u istoriji  čovječanstva.

Upravljanje kosmičkom kaspulom je bilo automatsko jer  se tada još uvijek nisu znali svi parametri koji se odnose na kosmička putovanje, na čovjekovo reagovanje u ekstremno surovim svemirskim uslovima. Smatralo se da je ipak najbolje da se obletanje  oko Zemlje obavi pod okolnostima automaskog upravljanje, iako je postojala mogućnost i neposrednog mehaničkog rukovanja letilicom. Ta alternativa je ostala kao mogućnost u slučaju krajnje nužde zbog čega je postojala deponovana šifra koja se mogla aktivirati samo ako se za to ukaže prijeka  potreba.

Kosmički let je trajao sat i 48 minuta za koje vrijeme je kabina obletjela oko Zemlje puni krug. Kada se Gagarin sa svojom kaspulom našao iznad zapadnog dijela Afrike, odnosno iznad Angole, uključio se reaktivni motor, koji je imao funkciju kočionog sistema,  koji je radio svega 42 sekunde kako bi se kaspula postavila u pogodan položaj za ulazak u Zemljinu atmosferu. Bilo je to na udaljenosti od oko osam hiljada kilometara prije nego što je prvi kosmonaut trebao da se nađe iznad  mjesta spuštanja. Prilikom daljeg  toka misije došlo je do izvjesnih komplikacije, prevashodno u odvajanju kaspule od ostalog dijela letilice, ali se sve konačno dobro završilo. Kapsula je ušla u niže slojeve amosfere i sa visine od sedam kilometara Gagarin je katapultiran pa se spustio na zemlju  pomoću padobrana koji se otvorio na visini od oko 4.000 metara.

Spustio se u blizini sela Smelovska, u Ternovskom  regionu Saratovske   oblasti, gdje  je ubrzo na putu sreo  staricu Anu Tahtarovu i njenu šestogodišnju unuku Ritu koje su skupljale krompir na obližnjem poljoprivrednom dobru.  Starica i njena unuka su sa zaprepašćenjem posmatrale čudnovatog  došljaka koji je bio u specijalnom, neobičnom narandžastvom  odijelu i sa bijelom  kacigom na glavi. Starica se prekrstila a njena mala unuka je začuđeno stajala    i nestremice gledala u čudnovatog mladog čovjeka. Gagarin je nešto bliže prišao i smireno se predstavio, a zatim  zamolio staricu da mu pruži neka obavještenja.

Tokom istorijsklog leta Gagarin je vanredno unapređan u čin majora preskočivši uobičajene činove kapetana. Odmah poslije uspješno okončanog leta je uspostavio telefonsku vezu sa tadašnjim generalnim sekretarom Komunističke partije SSSR Nikitom Hruščovom (1894-1971) i razmijenio mišljenje o mnogim stvarima. Naravno, Hruščov je čestitao slavnom kosmonautu na istorijskom podvigu, u ime Komunističke partije i vlade, i ukazao na značaj poduhvata što ga je astronaut obavio.

Bio je to veliki uspjeh za tadašnji Sovjetski Savez koji je i na taj način želio da pokaže prednosti svog političkog, društvenog  i državnog sistema u osnosu na „kapitalističke zemlje“. Treba imati u vidu da je tada SSSR bio predvodnik tzv. istočnog  „komunističkog lagera“ koji je bio u rivalskom odnosu sa zemljama Zapada. Stoga je Gagarinov istorijski let, koji imao prevashodno naučni značaj kao početak jedne nove kosmičke epohe, postao i predmet ideološki i  politički motivisanih nadmetanja između tadašnjih  dviju svjetskih supersila.

Gagarin je postao slavna i izuzetno popularna ličnost. Na vojnom planu je ubrzo unapređen u više činove potpukovnika i pukovnika, a postao je i stalni član Vrhovnoj sovjeta. Radio je kao stručnjak na planu usavršavanja dizajna pojedinih raketa, ali se nikakao nije želio odvojiti od letenja, strasti koja ga je pratila još od djetinjstva. Nastojao je da se vrati letačkom pozivu, i to da bude član najisturenijih jedinica probnih pilota. U međuvremenu je nastavio  i školovanje, dobio diplomu vazduhoplovnog inženjera, a zatim postao i zamjenik direktora Centra za obuku kosmonauta u Zvejzdanom Gradu. I pored svega toga, pokušao je da se potpuno prekvalifikuje u pilota lovca na tada  najmodernijem supersoničnom borbenom avionu Mig-17.

Zahvaljujući slavi koju je stekao, kao prvi čovjek u kosmosu, Gagarin je pozvan da boravi u mnogim državama. Tako je napravio jednu veliku svjetsku turneju,  pri čemu je posjetio nekoliko desetina zemalja među kojima treba izdovijiti Italiju, Veliku Brtitaniju, Njemačku, Japan i mnoge druge države. Govorio je ne samo o svom letu, što je predstavljalo okosnicu njegovih intervjua i razgovora, već i o značaju i ulozi astronautike u novoj kosmičkoj epohi. Gagarin je pokazivao vizionarski smisao za ukazivanje na dalji razvoj ove izuzetno atraktivne i moderne naučne i tehničke oblasti. Imao je jasnu viziju daljeg razvoja raketne tehnike i ostvaranja novih načina i puteva osvajanja drugih nebeskih tijela, posebno Mjeseca kao našeg najbližeg kosmičkog susjeda.

Jurij Gagarin je, nažalost, neočekivano poginuo, i to  prilikom jednog gotovo rutinskog trenažnog leta. Naime, kada se pripremao i obučavao za pilota na novom supermlaznom avionu, u dvosjedu, desila se nesreća u kojoj je stradao i ovaj legendarni kosmonaut. Gagarin se nalazio u dvosjedu zajedno sa svojim instruktorom pukovnikom Vladimirom Serjoginom, kada se desila nesreća u kojoj se završio i životni put ovih dvojice pilota.

Pod još uvijek  nerazjašnjenim okolnostima tog jutra 27. marta 1968. godine obrušio se avion Mig-15 UTI  blizu Kiržača, u šumi udaljenoj oko tri kilometra od naselja Novoselovo (na mjestu koje se nalazi na oko 64 km od polaznog aerodroma Čkalovskaja). Posle tog leta je trebalo, istog dana, Gagarin da obavi prvi samostalni let  na toliko željenom avionu Mig-17. Posmrtni  ostaci Gagarina i Serjogina su kremirani i sahranjeni u zidinama Kremlja na Crvenom trgu u Moskvi.

I pored ogromnih napora i višegodiošnje pomne i svestrane istrage, još uvijek je Gagarinova pogibija ostala nerazjašanjena. Postoje razne verzije o uzroku teške tregedije koja se dogodila u jutarnjim časovima tog   hladnog jutra krajem marta 1968. kada je na zagonetan način stradao avion Mig-15 i odnio u smrt dvojicu iskusnih pilota.

O tome je sačinjen zvanični državni  izvještaj koji ima preko 30.000 strana i koji se nalazi pohranjen u 29 podebelih tomova. Nije, međutim, još uvijek jasno da li je tragediju izazvala greška samog pilota, sudar sa nekim (vještačkim ili prirodnim)  tijelom, upad u neku jaku vazdušnu struju, gubitak svijesti pilota, neka diverzija, nemogućnost katapultiranja zbog usporenosti nastale usljed djelovanja nekih ljekova  i sl. Najzad,  pretpostavka  o toj tragediji koja je 2005. postavljena  na osnovu ranije sakupljenog materijala, tvrdi da je prethodni pilot ili posada aviona slučajno ostavila nedovoljno zatvorenu kabinu, što je dovelo do gubitka kiseonika, usljed čega  Gagarin i Serjogin nisu bili sposobni da upravljaju avionom.

Sve navedene pretpostavke  su  mogućni uzroci koji su izazvali stradanje aviona. Moguće je da se uzrok nalazi   ne samo u jednom nego i u kombinaciji dvaju ili više faktora. U svakom slučaju, slavni kosmonaut je, zajedno sa kolegom  Serjoginom,  tragično nastradao u jednom rutinskom, školskom letu prilikom obavljanja nastave  u   usavršavanju  pilotskih vještina.

Pročitajte JOŠ:

„Blaženi ste kada vas sramote i progone“: Iguman Sava Janjić o optužbama iz Prištine