Josip Broz Tito – četiri decenije kasnije: Simbol apsolutizma i terora

Na današnji dan, 4. maja 1980. godine, u Medicinskom centru u Ljubljani preminuo je komunistički revolucionar i doživotni predsjednik Socijalističke federativne republike Jugoslavije, Josip Broz Tito.

Brozova višedecenijska neprikosnovenost i način vladanja skovali su mu autoritet nedodirljivog apsolutiste i gospodara jedne velike balkanske države.

Danas, nakon više od četiri decenije, lik i djelo Josipa Broza pokriveno je velom brojnih mistifikacija. 

O karakteru njegove vladavine i društveno-političkoj zaostavštini Josipa Broza Tita razgovarali smo sa dr Nemanjom Devićem iz beogradskog Instituta za savremenu istoriju i asistentom katedre za uporednu politiku Ruskog univerziteta prijateljstva naroda (RUDN) u Moskvi, politikologom i kolumnistom beogradskog nedjeljnika “Pečat”, mr Aleksandrom Đokićem.

“Pitanje nasleđa Josipa Broza nije samo vezano za odnos prema prošlosti, nego i vrednosti sa kojima se identifikujemo četiri decenije nakon njegove smrti. Najčešće se ti pogledi zasnivaju na ličnim nostalgičnim uspomenama, i sećanju na mladost koja je sama po sebi bolje doba u odnosu na neizvesnost koja ide sa starijim životnim dobom”, izjavio je za IN4S dr Dević.

S druge strane, dodaje Dević, savremeni divlji kapitalizam i dirigovana demokratija kao traumatična iskustva generacije naših roditelja sve češće navode na nove romantične osvrte prema navodno zlatnim 1970-im, zapravo periodu kada se Jugoslavija uveliko urušavala, a srpski narod bio potpuno dezintegrisan.

“Naravno, u trezvenim analizama možemo gledati i na pozitivne aspekte Titove ere. Nagla industrijalizacija zemlje, kakva-takva socijalna pravda, izgradnja infrastrukturne mreže, uz masovne radne akcije, već u prvim posleratnim godinama, zadovoljavajuće zdravstvo i obrazovanje, ugled zemlje u inostranstvu i uspešno balansiranje između Istoka i Zapada, konačno i utisak da se radi o stabilnoj državi – ma kako da je reč o Potemkinovom selu, prve su asocijacije prosečnog građanina na tu istorijsku epohu. I ti pogledi nisu sasvim lišeni uporišta u činjenicama. Komunistički pokret, kao svojevrstan pokret „malog čoveka“, omogućio je nakon 1945. i potlačenima da odlučuju, uđu u institucije i napreduju do te mere da bi se čak i približili novoj eliti. Afirmacija ideje narodnog suvereniteta i davanje političkih prava „plebejcima“ (kao i politička emancipacija i davanja političkih prava ženama) u nastajućoj Republici mogu se posmatrati samo uslovno, jer nakon novembra 1945. više nije bilo stvarne slobode izbora. Uspon na društvenoj lestvici bio je rezervisan pre svega za one koji su bili partijski podobni”, naglasio je Dević.

Srpska politička, ekonomska i kulturna elita je uništena

Međutim, Dević smatra da se za vladavinu Josipa Broza vezuje i niz negativnih posledica, koje u srpskom iskustvu doprinose da takva bude i opšta ocena, ističući da su neke  bile vidljive još u vreme vladavine komunista, dok je za druge posejano zlo seme koje i danas klija u postjugoslovenskom prostoru.

“Kako to izgleda ako ih sagledamo iz srpskog stanovišta?

1. Građanski rat produžen je u miru i trajao je i dugo posle 1945. godine. Samo u „divljim čišćenjima“ u Srbiji 1944–1946. likvidirano je najmanje 60.000 civila. Složeni sukob ideologija, vera i nacija, sveden uz povredu istorijske istine na rat dobra i zla, u posleratnim godinama je samo zamrznut, ne i okončan, čime je izostalo i izvlačenje ma kakve istorijske pouke o njegovoj pogubnosti.

2. U procesu promene društvenopolitičkog uređenja ukinuta je monarhija, a sa njom i sve demokratske institucije mukotrpno stvarane od vremena Srpske revolucije iz 19. stoleća. Nametanjem „besklasnog društva“ negiran je značaj privatnog vlasništva i lične inicijative. Uveden je jednopartijski režim uz diktaturu KPJ i doživotnu Titovu vladavinu, što je suštinski izmenilo političku kulturu više naraštaja.

3. Srpska politička, ekonomska i kulturna elita je uništena, uz stvaranje otklona i diskontinuiteta prema njenom radu i pregnuću između dva svetska rata. Umesto stručnih kompetencija, preporuka je postala partijska podobnost. Srpska pravoslavna crkva kao viševekovni čuvar duhovne kulture, ali i zatočnik nacionalne ideje, izgubila je uticaj – čime je stvoreno društvo sa novim kulturnim obrascem i novom hijerarhijom vrednosti.

4. Srpski etnički prostor je dezintegrisan, čime su suštinski poništene tekovine oslobodilačkih ratova 1912–1918. i obesmišljene žrtve u njima. Zarad nove „države pomirenja“ zaboravljen je i genocid koji je izvršen nad Srbima u NDH. Nacionalni identitet je zamućen i decenijama kasnije tražiće se uporišne tačke i elementi uz koje će moći da bude revitalizovan.

5. Srpski narod je izgubio mogućnost ravnopravnog učešća u kreiranju politike nove države, (kon)federacije šest republika. Pobeda KPJ značila je i obračun sa „velikosrpskom buržoazijom“, građanskom klasom čiji je nacionalizam uziman za remetilački faktor tokom celog njenog postojanja. Suprotno, stvorene su nove nacije, čiji je nacionalizam afirmisan. To je bila karakteristika obračuna sa srpskim narodom, koji je podeljen veštačkim avnojevskim granicama na pet republika, a od 1970-ih i u dodatne dve pokrajine sa prerogativima državnosti”, poručio je Dević.

Srbi u Crnoj Gori i Makedoniji svedeni na beznačajnu manjinu

Kada je u pitanju fenomen nacionalnog inženjeringa koji je za cilj imao stvaranje novih nacija na uštrb istorijski afirmisanog i višestruko potvrđenog srpskog nacionalnog identiteta, dr Dević navodi primjer Makedonije i Crne Gore.

“Za razliku od popisa stanovništva iz predratnog perioda, tokom 1948. Srbi su u obe republike svedeni na beznačajnu manjinu, jednocifren procenat udela među konstruisanim nacijama. Tokom 1960-ih u Makedoniji se agresivno krenulo u projekat izgradnje književnog jezika i crkve nezavisne (i suprotstavljene) u odnosu na patrijaršiju u Beogradu, što je trebalo da podupre težnje za zaokruživanjem nacionalnog identiteta. Uz to je, prirodno, krenulo i falsifikovanje istorije. Nekoliko decenija kasnije, taj proces je po identičnoj matrici bio sprovođen u Crnoj Gori, s tim da su koreni za takvu promenu svesti uspostavljeni upravo u Titovo doba, simbolično rušenjem Njegoševe kapele na Lovćenu”, zaključio je dr Dević u izjavi za naš portal.

Josip Broz Tito i njegova Komunistička partija Jugoslavije bili su antidemokratski nastrojeni

“U oceni prirode jednog političkog pokreta i njenog lidera, ne možemo u prvi mah izneti naučno potkrepljen stav koji bi se mogao smestiti u dihotomiju „dobro“ i „loše“. Ono što je za autora u prvoj četvrtini 21. veka dobro, može za autora sredinom 20. veka biti loše i obratno. Ali jedno je pitanje za istorijsku nauku – kako su se jugoslovensko društvo u celini, ili njegovi segmenti, odnosili prema Komunističkoj partiji Jugoslavije i njenom poslednjem predratnom lideru Josipu Brozu, a sasvim je drugo pitanje za savremene politikologe – koju ocenu tom ideološkom pokretu daju naši savremenici, i kako se postulati i principi datog pokreta poklapaju ili ne poklapaju sa univerzalno priznatim političkim vrednostima današnjice”, rekao je za IN4S mr asistent katedre za uporednu politiku Ruskog univerziteta prijateljstva naroda (RUDN) u Moskvi, mr Aleksandar Đokić, koji je suštinu političkog angažmana Broza koncipirao kroz “tri postulata” koja ćemo prenijeti u cjelosti.

“Prvi postulat – Josip Broz Tito i njegova Komunistička partija Jugoslavije bili su antidemokratski nastrojeni. Teorija diktature proleterijata i izgradnje socijalizma je osnovni princip marksizma-lenjinizma, jednog od pravaca razvojva marksističke misli u 20. veku. Klasični marksizam podrazumeva da svako društvo prolazi kroz iste socio-ekonomske etape razvoja, počevši od robovlasništva, pa sve do doba razvijenog kapitalizma. Epoha razvijenog kapitalizma trebalo je da kulminira revolucijom obespravljene radničke klase, na kojoj se dati ekonomski sistem bazirao. Međutim, to je značilo da radnička klasa, kroz procese urbanizacije i industrijalizacije, koji se odvijaju u sklopu kapitalističkog razvoja, treba da postane najmasovnija klasa u datom društvu. Prethodno, radnička klasa mora da razvije i klasnu svest, da postane svesna da je žrtva klasne eksploatacije od strane kapitalističke klase i da razume da se iz tog klasnog rata može izaći jedino revolucijom i zbacivanjem aktuelnog politekonomskog sistema. Posle toga bi došao socijalizam, koji bi u srži promenio vlasničke odnose, pa samim tim i odnose među ljudima, što bi u budućnosti vodilo ka stvaranju besklasnog društva i odumiranja države. Uzimajući u obzir determinističku prirodu marksizma, on se može smatrati jedino vrstom političke filozofije, ali nikako se ne može podvesti pod naučni princip.

Marksizam-lenjinizam je negirao ove evolutivne postavke marksizma i propovedao je nasilno preuzimanje vlasti u agrarnim zemljama, kao što su bile Carska Rusija ili Kraljevina Jugoslavija, a koje nisu dostigle etapu razvijenog kapitalizma, već su se nalazile u fazi poznog feudalizma, u kojem dominantnu klasu nisu činili radnici, već seljaci. Pa ipak, pošto je jedino uspešno preuzimanje vlasti od strane radikalnih marksista na početku 20. veka sprovedeno u Rusiji, marksizam-lenjinizam, iako teorijski nonsens koji negira čitavu teoriju klasičnog marksizma i pokušava da forsira istoriju, postaje jedina „prava“ verzija marksizma. Pobornik ovog pravca marksizma, odbačenog kao teorijski neprihvatljivog u zapadnoj školi misli, postao je i Josip Broz Tito. Osnovni kredo za bavljenje praktičnom politikom za sve marksiste-lenjiniste bio je utilitaristički princip: Cilj opravdava sredstva. Zato su boljševici mogli da predaju carskoj Nemačkoj ogromni deo teritorije Ruske Imperije Brest-Litovskim mirom, jer su hteli da se skoncentrišu na utvrđivanje vlasti u Moskvi i Petrogradu. Patriotizam je reč koja ne postoji u vokabularu revolucionarnog marksiste-lenjiniste, njegova je dužnost da na svaki način ruši državu koja se ne nalazi pod dominacijom ideologije u koju on veruje. Upravo iz tog razloga, rukovodstvo Partizanskog pokreta u okupiranoj Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata uzima za glavni cilj osvajanje vlasti, a ne borbu s okupatorom.

Najzad, krajnje je nebitno šta društvo, ili većina građana jedne državi misli o marksizmu-lenjinizmu, da li ga podržava, ili mu se protivi. Kada ga odbacuju viši slojevi društva, oni to čine jer žele da produže svoju eksploataciju, kada ga odbacuju srednji slojevi društva, oni to čine jer su pripadnici sitne buržoazije koji su naivno poverovali u propagandu više klase ili su koristoljubivi, a ako ga pak odbacuju niži slojevi društva, onda se radi o neprosvećenim radnicima i seljacima, koji stradaju od opijuma za mase – religije, ili su potpali pod laži više klase i veruju u neku nacionalnu povezanost, koja negira postojanje klasnog rata. Nad prvima (višom klasom) treba počiniti klasni genocid, što je urađeno u boljševičkoj Rusiji i Titovoj Jugoslaviji, nad drugima (srednjom klasom) treba provesti klasni teror, što znači delimično ih fizički uništiti, a u potpunosti ih lišiti vlasništva i uticaja na društvo, dok treće (niže slojeve) treba agitirati, a represirati samo one koji se drže svojih religijskih i/ili nacionalnih pogleda, jer kao takvi predstavljaju pretnju za izgradnju socijalizma i čine osnovu potencijalne kontrarevolucionarne armije (belogardejaca ili ravnogoraca). Josip Broz Tito, kao i Lenjin pre njega, spasava Jugoslaviju hteli to njeni građani ili ne.

Nedostatak harizme nadomešten kultom ličnosti

Drugi postulat – Josip Broz Tito nije bio harizmatičan lider, već je oko njega planski izgrađen kult ličnosti. Suština nedemokratske prirode marksizma-lenjinizma je takva da je harizma izlišna za jednog komunističkog lidera revolucije. Naprotiv, Lenjin je patio od nekoliko govornih mana (nije umeo da izgovori slovo „r“ i frfljao je dok govori), njegova spoljašnjost nije se uklapala u tipičnu predstavu o fenotipu prosečnog Rusa (imao je vidne azijatske crte lica), bio je slabih živaca i eksplozivnog karaktera (Lenjin preti svojim čitaocima uličnim rečnikom čak i u svojim člancima), a svi neboljševički levičarski listovi posle Februarske revolucije predstavljali su ga kao odveć radikalnog, nestabilnog čoveka. Staljin je bio neobrazovan čovek, poreklom sa kavkaskog sela, sa izrazitim naglaskom tog podneblja (koji je u Rusiji do danas odlika nekulture), neslovenskog, a naročito neruskog izgleda, koji je mladost proveo kao bandit u službi marksizma-lenjinizma. Za razliku od Lenjina, koji je držao govore pred revolucionarnim mornarima i proleterima, Staljin se gotovo nikada nije pojavljivao pred publikom, niti je čitao svoje govore preko radija.

Josip Broz Tito je u ovome uveliko sličan Staljinu, čovek koji čak ni kada je čitao govor sa papira nije bio u stanju da održi dikciju i tečno izgovara za njega napisan tekst. Govorio je čudnim akcentom, koji je bio proizvod njegovog mešanog porekla (otac Hrvat, majka Slovenka) i pod uticajem njegovog avanturističkog potucanja po svetu od Beča do Sibira. Brozov akcenat je proizveo mnoge teorije zavere u drugoj Jugoslaviji, dok je Titova ličnost još uvek bila zanimljiva većini građana, pre nego što je potonula u opskurnost među generacijama rođenim posle njegove smrti, 1980. godine. U stvari, i sami čitaoci su vrlo verovatno bili svedoci neobrazovanih emigranata iz bivše Jugoslavije, koji su se u ranoj mladosti selili u Sjedinjene Američke Države ili Nemačku, a zatim zaboravljali svoj jezik, ili govorili sa vidno izmenjenim akcentom. Pošto je i Josip Broz bio neobrazovan čovek koji se bavio fizičkim radom u nemačkom, a zatim i češkom, delu Austro-Ugarske, da bi na kraju završio u poslerevolucionarnoj Rusiji, njegov čudnovat akcent je proizvod njegovih životnih iskustava i činjenice da se nije školovao, pa nije imao prilike da na visokom nivou ovlada srpsko-hrvatskim jezikom. Josip Broz Tito je od Lenjina i Staljina odudarao time što nije bio asketa, to jest on se čak i u svojoj autobiografiji dičio kako je kao mladi avanturista u Beču posmatrao i čeznuo za skupim kolima, skupocenim odelima i luksuznom životu uopšte. Cilj je bio ubediti posleratnu jugoslovensku javnost da Tito nije mračnjak i paranoik kao što su bili Lenjin i Staljin, te da se radi o jednom žovijalnom gospodinu, koji voli sve Jugoslovene i brine se o njima.

Crna Gora je jedina u Evropi koja otvoreno veliča diktatora – što je anticivilizacijski čin

Treći postulat – druga Jugoslavija (1945-1992) bila je represivnija država nego što je to bila prva Jugoslavija (1918-1941). Broj stradalih građana na teritoriji današnje Republike Srbije, a od strane Titovog režima, počevši od oktobra 1944. godine kada se Partizanski pokret po prvi put vraća na tlo Srbije nakon poraza 1941. godine, iznosi po procenama zvanične Državne komisije za tajne grobnice ne manje od 70 hiljada. Oko polovinu tog broja su činile likvidacije građana, oko 3 hiljade je bilo direktno osuđeno na smrt, dok je preostali broj stradao u logorima ili na druge načine. Sličan teror je sprovođen i širom Jugoslavije, a sam Partizanski pokret je već tokom okupacije krenuo u likvidaciju svojih klasnih neprijatelja, osobito u Crnoj Gori i Hercegovini 1941. i 1942. godine, što je tom prilikom kritikovala i sama Kominterna. Kao što smo videli, sama ideologija marksizma-lenjinizma postulira ne samo nedemokratsko osvajanje vlasti, već i eliminaciju određenih neželjenih elemenata, koji se smatraju kontrarevolucionarnim, u skladu sa tim represije su činile neizostavan deo svih marksističko-lenjinističkih država.

Komunističko rukovodstvo druge Jugoslavije je u periodu do 1948. godine sprovodilo masovni teror nad građanima po ugledu na lenjinsko-staljinske represije, da bi kasnije odustala od masovnih represija i sprovodila ciljane represije protiv svake vrste opozicije. Moramo napomenuti da je slična tranzicija zadesila i sam Sovjetski Savez nakon smrti Staljina, te da od kraja 50-ih godina ni u SSSR-u više ne postoji sistem masovnih represija. Dolazak na vlast Nikite Hruščova omogućio je i nastavak saradnje Titove Jugoslavije sa SSSR-om, ali je sam Josip Broz izvojevao nezavisnost od Moskve za sebe i vrh Komunističke partije Jugoslavije.

Svaki slobodnomisleći građanin u drugoj Jugoslaviji, međutim, nije uživao veću slobodu od bilo kog sovjetskog disidenta. To možemo videti i na primeru jugoslovenske desničarske emigracije, ali i levičarskih disidenata poput Milovana Đilasa. Druga Jugoslavija je uživala veći stepen kulturnih sloboda od SSSR-a, konzumirani su razni zapadni zabavni sadržaji od muzike i filma do odeće, ali je i u komunističkoj Poljskoj svirao roker Česlav Neman, a u komunističkoj Mađarskoj psihodelični rok bend „Omega“, dok je komunistička Čehoslovačka snimala najslobodnije filmove. Suština je, dakle, da je Jugoslavija Josipa Broza bila marginalno slobodnija od određenih komunističkih država u to vreme, ali da je bez sumnje bila represivnija od Kraljevine Jugoslavije, koja joj je prethodila. Iako je Šestojanuarska diktatura trajno naštetila demokratskom razvoju prve Jugoslavije, građani su uživali znatno veće slobode, počevši od višepartijskog sistema, do veće slobode štampe i mišljenja, preko sasvim nekontrolisanog kulturnog polja, gde su takođe bili dostupni svi zapadni sadržaji.

U zaključku možemo istaći da se može smatrati anticivilizacijskim činom veličati ličnosti koje su odgovorne za masovne represije i kršenja osnovnih ljudskih sloboda, u koje spadaju Josip Broz, Vladimir Lenjin, Josif Staljin i drugi. Sve savremene evropske države, uključujući tu i Balkan i Rusiju, oslanjaju se na demokratske sisteme upravljanja, na individualne slobode, na pravo na izražavanje ličnog mišljenja i političkog uverenja. Terorizam, kojim se služila i KPJ, a i boljševici, se danas žustro progoni i odbacuje se kao legitimni način osvajanja vlasti ili uticaja na političku stvarnost. Samim tim, izgradnja spomenika ili veličanje nedmokratskih političkih lidera, kao što je bio Josip Broz, nedopustivo je u skladu sa uverenjima većinskog dela savremenog društva, a kosi se sa svim postulatima, pa i zakonima, na kojima počivaju savremene evropske demokratske države.

Savremena Rusija, na državnom nivou, ne podiže nijedan spomenik Lenjinu ili Staljinu, a većina njih je uklonjena za vreme 90-ih (Staljinu još za vreme komunizma). Širom Jugoslavije, uklonjena je većina spomenika i Josipu Brozu Titu, ali samo je jedna država podigla novi spomenik Brozu, a to je Crna Gora 2018. godine za vreme Mila Đukanovića, Ivana Vukovića i prethodnog skupštinskog saziva”, zaključio je u izjavi za naš portal mr Aleksandar Đokić.