Josif Pančić u Crnoj Gori

Piše: Vojislav Gledić

Na  dašnji dan,  17. aprila   1814. godine,  rođen je  Josif Pančić  u selu  Ugrine, na obroncima Velebita, u blizini gradića Bribira.    Ovaj  naučnik, prirodnjak, ljekar, botaničar,  prosvjetitelj  i svestrani pregalac   bio je prvi predsjednik Srpske kraljevske akademije nauka . Pančić je stigao u Beograd u drugoj polovini maja 1846. godine kao  dobro pripremljeni  mladi  ljekar, ali i  kao veoma obrazovani i iskusni  prirodnjak  koji je stigao u jednu novu sredinu podstaknut velikom naučnom radoznalošću, pri čemu je tu ostao do kraja života (preminuo je 8. marta 1888.  u Beogradu).

Njegov život i djelo   obilježavaju  i oličavaju  temeljni, početni  period sveobuhvatnog duhovnog i društvenog  preobražaja  moderne Srbije sredinom i tokom druge polovine 19. vijeka. Prvenstveno poznat kao istaknuti srpski i svjetski  botaničar i zoolog, Pančić je dao ogroman doprinos  i  raznim  drugim naučnim oblastima, od geologije i minerologije,  preko biogeografije i dendrologije,  do  agronomije  i arheologije. Osim toga, njegova ogromna posvećenost prosvjetnoj,  obrazovnoj   i kulturnoj  aktivnosti, koja je trajala  pune tri i po  decenije, ogleda se na iskošolovanju  velikog  broja  naprednih intelektualaca koji su usmjerili dalji duhovni i materijalni razvoj Srbije u vrijeme kada se oslobodila od  viševjekovnog perioda pod tuđinskom vlašću i postepeno zauzimala svoje dostojno mjesto u društvu naprednih evropskih država i naroda. Njegov doprinos razvoju naučnih društava i prosvjetnih ustanova je od  neizmjernog  značaja, a položaj prvog predsjednika Srpske kraljevske akademije obezbjeđuje mu trajno mjesto među  besmrtnicima nauke i duha. Neumoran putnik i istraživač,  čelične volje, blistavog  uma   i istrajnog i strpljivog karaktera, ovaj velikan je decenijama neprekidno   krstario Srbijom i drugom područjima Balkanskog poluostrva i stalno  obogaćivao nauku novim saznanjima i otkrićima. Kao veliki i  nepokolebljivi   patriota  nastojao je da se plodovi  nauke, kulture i prosvjete prošire   na  sve slojeve  društva i  time obezbijede  što povoljniji  uslovi boljeg, ljepšeg i ugodnijeg narodnog života

U vrijeme kada je Pančić došao i živio u Srbiji, njeno ogromno prirodno bogastvu u svim oblastima  je bilo veoma malo i sporadično proučavano i ispitano. To se posebno odnosi na izvanredno raznovrsnu floru i faunu  koje su prije Pančića bile samo uzgred,  djelimično i nesisematički pregledane.  Stoga se on  u novoj sredini  našao na jednom velikom i neobrađenom naučnom terenu što je za njega pedstavljalo veliki izazov. Trebalo je krenuti ispočatka, bez  značajnijih  prethodnika, potrebne lirterature, kao i  kvalitenih zbirki sakupljenog materijala. Pred ozbiljnim istraživačem se nalazio ogroman posao  koga je  mogao obaviti samo istinski ljubitelj prirode, veliki ponavalac botanike i zoologije, kao i čovjek spreman da se žrtvuje za jedan težak, naporan i neizvjestan poduhvat. Ipak, mladi i poletni ljekar je, i pored svih teškoća i nedaća za koje je bio svjestan što ga očekuju, krenuo u veliki naučni poduhvat  kako bi ogromno nestraženo područje počeo da ispituje  i da sa njime postepeno upoznaje čitav učeni svijet toga doba.  Pred Pančićem se, zapravo, našao zadatak ogroman čak i za veliku ekipu specijalizovanih stručnjaka i naučnika iz raznih  oblasti u okviru sistemaskog rada pod patronatom državnih i naučnih institucija  Pančić je, međutim, bio sam i odvojen od takvih institucija ili bilo kakvih organizacija, ali je odlučno preduzeo   pionirski istraživački poduhvat kojeg je požrtvovano i dosledno  obavljao do kraja života. Ujedno, u tadašnjoj Srbiji su se istovremeno  osnivale, razvijale i stasavale nove naučne ustanove, uporedo sa napredovanjem Pančićevog rada na svim područjima njegove raznovrsne djelatnosti, koje su postepeno preuzimale i nastavljale posao što ga je taj velikan započeo i u pojedinim segmentima  uzdigao do evropskog naučnog nivoa.

Pančićeva ispitivanje, prije nego što je postao profesor na Liceju,  imala su jednu posebnu osobenost: ona su predstavljala  veliko lično  zadovoljstvo tog  strastvenog naučnika  i zaljubljenika  u prirodu i njene bezbrojne manifestacije, posebno u domenu  živog svijeta. Međutim, kada je dobio mjesto nastavnika, bilo mu je jasno da sada mora svoju strast i ljubav prema prirodi, svoje znanje i sposobnosti, proširiti i na prenošenje svog ogromnog znanja i iskustva na svoje učenike. Stoga je počeo da planira i preduzima  redovne i sistematske  ekskurzije, zapravo naučno-istraživačke ekspedicije uzuž i poprijeko čitave Srbije, ali i po okolnim područjima Balkanskog polustrva. Smatrao je da je to neophodno ne samo kao dio moderne i očigledne nastave, već i kao osnova za budući svekoliki naučni progres jedne još nedovoljno razvijene i istražene sredine.

Brzo se pokazalo da je takav način rada, vezan za neposredna terenska posmatranja i istraživanja, skopčan sa mnogim teškoćama i problemima. Nepostojanje puteva i oskudica u finansijskim sredstvima su bila samo dva osnovna, ali ne i jedina, faktora koja su Pančićev rad umnogome otežavala. On je, međutim, bio oran, spreman  i odlučan da se prihvati takvog neposrednog proučavanja pa je neprekidno,  godinama  iznova, odlazio u razne oblasti Srbije i okolnih zemalja kako bi proširio i upotpunio svoja ispitivanja. Takav način rada je, razumljivo, iziskivao velika samoodricanja i napore, ali je Pančić bio nevjerovatno uporan i dosledan u tom svom pionirskom poduhvatu. Putovao je po teškim terenima, bez valjanih puteva, pokatkad na volujskim kolima  ili jašući malog brdoskog konja, ali mnogo češće pješice,  pentrajući se po raznim vrletima i goletima, po kamenjaru i liticama, izlažući se tako i velikim opasnostima. I u poznom dobu života je on nastavljao svoju uobičajenu praksu i ispitivao nedovoljno poznata i usamljena mjesta, vrhove planina, kanjone i usjeke kako bi i te djelove teško dostupnih područja učinio poznatim stručnoj i naučnoj javnosti.  Ovaj strasni naučnik i ljubitelj prirode je sve to prihvatao kao neophodnost i sastavni dio posla kojem se svagda  sa velikim elanom i strpljenjem predao.

Početek Pančićevih đačkih ekskurzija  datira od 1856. godine. Uvijek je sa ssbom vodio nekoliko najboljih i tome poslu vičnih  studenata, obično razvrstanih u manje grupe od šest-sedam članova, koji su zajednički odlazili iz Beograda i nastavili krstarenja po tačno uvrđanim maršrutama. Bili su to ne samo učenici željni znanja i radoznali  prirodnjaci, već i veoma korisni pomagači svome profesoru u mnogim pomoćnim poslovima koje su takve ekspedicije  podrazumijevale  kada bi se našle u nedovoljno proučanoj sredini. Ovde  ćemo se malo duže zadržati na Pančićevom krstarenju po Crnoj Gori koje je ovaj neumorni putnik i istraživač obavio 1873. godine.

U  crnogorskim vrletnim područjima, gdje ima mnogo autohtonih biljaka, Pančić je doživio niz prijatnih i zanimljivih susreta, dok se  o njemu brzo pronio glas  po čitavoj okolini u kojoj su veoma rijetko zalazili  ljudi   iz dobronamjernih pobuda. Po svom fizičkom izgledu krhke i nježne konstitucije, Pančić bi prilikom  prvog susreta izazivao nedoumicu kako će taj postariji čovjek uspjeti da se vere po teškim i vrletnim planinskim uzvišenjima. Stoga su mještani smatrali da se on prihvata posla koji je  veoma rizičan i težak čak i za mnogo mlađeg i krepkijeg   čovjeka   S druge strane,  naviknuti na dugotrajne  i teške borbe protiv turskog  porobljivača, za te gorštake je predstavljalo prijatno  zadovoljstvo iznenadan  susret sa jednim neobičnim čovjekom koji se interesovao za bilje i druge specifičnosti njihovog kraja. Pažljivo i detaljno je posmatrao i ispitivao svaku biljku, travku ili cvijet, raspitivao se o mnogim (za mještane neobičnim) pojedinostima. Ali je njega interesovao i društveni način života, kao i geološke i minereološke specifičnosti tih  krajeva koji su ostali po strani evropskih naučnih ispitivanja. Svoj boravak je svagda koristio da pomogne mještanima svojim znanjem i iskustvom, ali i dobronamjernim i  vrijednim medicinskim i sanitarnim savjetima. 

Tokom  ljeta 1873. godine Pančić  je posjetio Durmitor, Kom(ove),  Javorje, Vojnik, kao i rječne doline Morače i  Tare. Potom je nastavio svoje krstarenje po vrletnim i kamenjarom prekrivenim pejzažima  Ostroga, Lovćena, sa njegovim najvećim uzvišenjinma   Štirovnikom i Jezerskim vrhom (na kome se nalazi Njegošev grob), zatim  i drugim okolnim planinama. Posjetio je i proučavao vrleti Pustog lisca, Velikog  jastrebca  i lovćensku kotlinu Njeguša i dr.  Posjetio je  krševitu  okolinu Cetinja, posebno predio između tog grada i mora, koji je tada bio poptuno ogoljen tako da su se jasno isticali svi karakteristični krečnjački oblici.  Nakon ispitivanja unutrašnjeg dijela Crne Gore,  Pančić se  se  spustio  u niža područja Primorja i Boke Kotorske (Kotor, Perast,. Risan i sl.).  Poslije toga se zaputio obalom Jadrana,  kako bi detaljnije  ispitao  okolinu Skadarskog jezera, Crmnicu,  Sutorman, Virpazar i sl.

O Pančićevom putovanju po Crnoj Gori, o utiscima  koje je izazvao na mještane u tom kraju, ostala su neobično živopisna svjedočanstva. Dugo se o tome govorilo, ali  je njegov boravak postao i predmet narodnog  predanja koje je, inače, među tim gorštacima veoma upečatljivo i dugotrajno. Glas o njemu se brzo širio i bogatio, ostajući godinama dugo i posle njegovog odlaska. Nekoliko karakerističnih i zaista zanimljivih pojedinosti je ostalo zapisano tako da su trajno sačuvane i otrgnute od zaborava. Istaknuti  srpski pripovjedač, pjesnik i putopisac Ljubomir Nenadovć (1826-1895)  u svojim spisima o Crnogorcima iznosi  niz neobično korisnih i interesantnih osobenosti  pored kojih se nalaze i  nekoliko  neobičnih zgoda vezanih  za boravak slavnog Pančića u tim krajevima. Iz tih Nenadovićevih  zapisa, nastalih 1878. godne, ovdje prenosimo one koja se odnose  na  prirodnjaka Pančića:

„Za profesora Pančića mnogi su me pitali: ‘A gdje je  sad oni lijepi i dobri čovjek? Takav bješe u svemu kao da je usred Crne Gore odrastao…'“

Putovanje po Crnoj Gori je bilo veoma naporno, ali mu je unekoliko  tegobe krstarenja ublažio  crnogorski vladar knez Nikola Petrović (1841-1921),  koji se potrudio da pomogne tom svom uvaženom gostu dajući   mu pratioca,  mladog i okretnog čovjeka,   kako bi mu se našao pri ruci  za bilo kakvu  potrebu.

 „Da bi lakše mogao putovati – piše LJ. Nenadović – knjaz Nikola dao mu jednog perjanika da ga svuda oprati.  ‘Zar ovi suvi  striko da se penje na Durmitor i na Bijelu Goru? Boga mi će do Ostroga umrijeti.’ A kad su se vraćali, govoraše taj isti perjanik: ‘Izgibosmo hodeći za njim, niđe ga stitći ne možeš; ide uzbrdo i nizbrdo  kao ikoji Crnogorac.'“

Ljuba Nenadović navodi i sledeće pojedinosti: „Pre tri godine u mesecu junu, išao sam na Ivanbegova Korita  (to je mjesto na  Lovćenu gdje izvire hladna planinska voda – prim. V.G.);  pratio me  onaj  što mi je dao konja pod kiriju i poslije dužeg posmatranja i ćutanja reče mi: ‘Ti niti hvataš leptire niti čupaš travu?!

–  Šta ti pada na pamet, Stričane?

– Pratio sam nekog Pančića; tihi i predobri čovjek!  On niti travku ostavi na miru. Neke otkine, pa opet baci,  neke nosi sa sobom…“

Kada ga je bolje upoznao, narod je prostosrdačno prihvatio i zavolio Pančića kao čovjeka sličnog mentaliteta njihovom. Sa mještanima je razborito razgovarao, neposredno, toplo i prijateljski. Nikada nije potencirao svoje veliko znanje i intelekualne sposobnosti i neobično široko obrazovanje. Jednostavno i neposredno je razgovarao jezikom i stilom sličnim narodnom tako da su ga mještani uvijek prihvatali kao nekog svog odranije poznatog čovjeka. Ovdje mu se pružila prilika i da se bliže upozna sa lokalnim nazivima za pojedine vrste bilja što je takođe bila veoma značajna oblast njegovog proučavanja. O Pančiću su pisali i pojedini autori koji su bilježili vrijedne pojedinosti iz života raznih krajeva  u Crnoj Gori.  Tako D. Ž. Bratinić u svom  napisu pod naslovom  ,,Iz Nikšića na Gorensko“  bilježi tada još uvijek  svježe sjećanje mještana na Pančićev boravak u njihovom kraju:

„… Došao neki đedo tamo iz Srbije, zvahu ga  Pančić. Vele da se peo na svim planinama pa hoće da se penje i na Durmitor. Đe će, zaboga, on na Durmitor onako star, kad bi ga i muva prevalila?!… Mišljasmo da  će mu duša ispasti na po puta, kad  li brate, u njega noge kao u zeca, hođaše uz Durmitor bolje no ikoji od  nas… Učevan je, vele, dosta a vidi mu se po govoru, no kojega će mu đavola one travice. Sve ih je kupio kao baba bajalica, pa ih je uvijao i hranio u neke  karte i zapisivao kako koju zovemo, kao da će s njima da važa…“

Rezultate svojih istraživanja na području Crne Gore Pančiće je objavio  u dva posebnom rada, i to jednom na latinskom (objavljenom u Beogradu 1873. g.) i drugom  napisanom na njemačkom i publikovanom  u jednom bečkom časopisu (mara 1874. godine). U tom (drugom) radu on daje sintetičan i  veoma pregledan izvještaj o vrstama i podvrstama bilja koje se javlja u vrletnim planinama Crne Gore. Osim toga, ukazuje na mnoge specifičnosti s obzirom da to područje obuhvata široki pojas  od Primorja, Boke Kotortske i Skadarskoj jezera, pa do masivnih sjevernih planina (posebnio Durmitora). U njegovom spisku je ovuhvaćeno 1298 biljnih vrsta, među kojima se izdvajaju devet novih i do tada nepoznatih. Dalje treba navesti da se  u tom zamašnom radu  nalaze i šest vrsta koje ranije nisu bile dovoljno proučene. Sve to  jasno pokazuje da je ovaj velikan udario pionirske temelje izučavanja flore i u Crnoj Gori i da je još tada, u drugoj polovini 19. vijeka, širu svjetsku naučnu javnost upoznao sa ogromnim i raznovrsnim  biljnim pokrivačem koji se nalazi u  ovom  dijelu Balkaskog poluostrva.

Pročitajte JOŠ:

Dva Vaskrsa i jedan Ramazan