Goran Komar: Otvoreno pismo članovima Parlamentarne skupštine Republike Italije

Piše: Goran Komar

Poštovana gospodo,

Iako danas pouzdano znamo da moderni svijet ne poznaje kategorije tradicionalnih savezništava, zajedničkog koraka, čak ni teritorijalne i kulturne bliskosti, imam potrebu da Vam se obratim povodom nacrta Zakona o slobodi vjeroispovjesti Vlade Republike Crne Gore.

Naši narodi su se u proteklih četiri vijeka dodirivali predstavljeni državom Mletačkom republikom i srpskim, isključivo srpskim, pravoslavnim skupštinama i knežinama. To stoga što na dinarskoj strani Adrije Srbi nisu posjedovali svoju državu budući da su se nalazili pod turskom okupacijom započetom sredinom 15. vijeka. Iz tog tegobnog okvira, vrlo rano, još prije rušenja srpske despotovine i bosanskog kraljevstva, istrgao se dio Boke kotorske: Paštrovići (kraj oko Budve) koji je 1423. godine primio mletački protektorat. Po uzoru na Paštrovsku opštinu, u narednim vjekovima, ostvaren je niz bokeških autonomija, zaključno sa najmlađom Topaljskom (Herceg Novi) 1718. godine. Mletačka republika je u čitavom periodu od 1423. do svoga pada 1797. godine, kao generalni politički stav iskazala načelo slobode vjerskog izraza srpskog naroda u svome državno-pravnom okrilju. Crkve koje je srpski narod posjedovao u Boki i Dalmaciji su zadržane. I ne samo to. U Boki je tokom mletačke političke uprave došlo do značajnog uvećavanja broja crkvenih građevina. Pomenuću samo gradnju velike Svetouspenske crkve srpskog manastira Savina u Herceg Novom između 1777. i 1799. godine. Sve vrijeme mletačkog prisustva u Boki, svi arhijereji Srpske crkve su postavljani od srpskih partijaraha. Takođe, u Crnoj Gori, s tim što su neki ustoličeni od strane Ruske pravoslavne crkve.

Kada je, dakle, Paštrović primio mletački protektorat, još u arhivskim dokumentima nije pomenuto ime Crna Gora.

Mletačka republika sa hiljadugodišnjom državnom tradicijom je dozvolila da se kompletna administracija bokeških srpskih pravoslavnih opština vodi na srpskom jeziku i ćirilicom. Uprava Topaljske opštine (istorijsko jezgro hercegnovske opštine) je svoja akta pisala ćirilicom, a za prevode na italijanski angažovala prevodioce iz familije Fontana koji su živjeli u Herceg Novom.

Ovakva istorijska slika i ovakva intencija mletačkog Senata remećena je povremeno onda kada su se na položaju providura nalazile ličnosti naklonjene prozelitskim aktivnostima regionalnih rimokatoličkih arhijereja, poput Vicka Zmajevića ili Matije Karamana (nadbiskupi u Zadru tokom 18. vijeka). Tada su se uspostavljale sinergije u djelovanju na štetu Srpske Pravoslavne Crkve i naše opštinske knjige su pune dopisa Senatu Mletačke republike kojima se traži zaštita Pravoslavlja u Dalmaciji i Boki kotorskoj. U Sabornoj crkvi Sv. Spasa na Toploj čuvale su se bule rimskih papa prepisane na grčki jezik kojima je garantovana sloboda pravoslavne vjere.

Sve opštine koje su prihvatile protektorat Mletačke republike učinile su to u istorijskim prilikama karakterisanim gubitkom sopstvenih vladarskih dinastija i to je jasno iskazano u dokumentu koji srpski kaluđeri Damjan i Pavle 1597. godine nose u Rim kako bi ga predali papi. U Uvodu je izložena srpska istorija i pobrojane sve plemenite kuće uključujući Balšiće i Crnojeviće.

Tokom 18. vijeka ispisane su u Crnoj Gori promemorije mletačkim providurima koje u cjelosti, u pogledu jasnoće izraza srpskog narodnosnog identiteta prevazilaze sve hercegovačke i bokeške. Ni jedna jedina načinjena u Trebinju (1693) i Boki (1701, 1718, 1751…) ne može se u tom pogledu porediti sa starocrnogorskim, nastalim na Cetinju. Pri tom su obraćanja crnogorskog Zbora nastajala u kritičnim istorijskim trenucima u kojima je Crnoj Gori prijetilo potpuno uništenje. U njima se Crna Gora određuje kao zemlja Srba. U više navarata objavio sam ova dokumenata sa njihovim fotografijama, kao što su njihov tekst objavili uvaženi prethodnici.

Ukoliko bi mi dozvolili prostor za uranjanje u detaljniju istoriju pritisaka i destrukcije Srpske Pravoslavne Crkve na Jadranu, mogao bih reći da arhivi Vatikana pružaju obilje podataka o počecima takve aktivnosti pod okriljem Congregatio de propaganda fide osnovane 1622. godine (Fr. Ingoli) na temeljima načelnih opredjeljenja Tridentinskog koncila. No, vrlo dugo, takve aktivnosti nisu podrazumjevale fizička uništavanja srpskog naroda na Jadranu i njegovom dinarskom zaleđu. To će postati tekovinom 20. vijeka i pojave ustaške države u Hrvatskoj. Ja i danas tvrdim da je mletačko državno-pravno okrilje spasilo jadranske Srbe i njihovu Crkvu procesa koji bih označio kao „magdeburgizaciju“ vanjskog dinarskog pasa. Taman kao što je to ponegdje za vrijeme Drugog svijetskog rata učinila italijanska fašistička armija.

Možemo danas reći da je mletački Senat često odolijevao zahtijevima Rima za izvođenja pritiska na jadranske Srbe objašnjavajući da je njegov glavni interes čuvanje države i državnog interesa.

Uvažena gospodo. Da li znate kolike je žrtve srpski narod podnio tokom 17. i 18. vijeka za slavu mletačkog oružja i sve pobjede Serenisime? To se ne može prebrojati. Sustala Republika tada gotovo da nije raspolagala kopnenim trupama. Sve ratove sa Turcima iznijeli su dinarski Srbi koji su se našli u neodrživom položaju. Novljani, žitelji grada u kome živim, ginuli su u Morejskom ratovima i pod gradom Ključem u Bosni. O mletačkim pomorskim udarima na afričke gradove u floti Anđela Ema, ili turski Ulcinj i Bar da ne govorim. Prinosi Srba Dalmatinaca su nemjerljivi. Crne Gore i Brda takođe.

Danas se politička vlast Crne Gore sa dijelom naroda kreće putem koji jeste radikalno novi politički kurs. Međutim, vlast nije postigla izvjesni strateški cilj: da se sa postupkom eliminacije srpskog etničkog pečata saglasi kritična masa stanovništva. Nije za mene dakle sada značajno pitanje opredjeljenja za samostalnu državu ili ugrađivanje u NATO. Značajno pitanje jeste otvaranje procesa eliminacije ukupne kulturne, crkvene i političke istorije srpskog naroda, a na tim temeljima i u kom kontekstu se naprosto mora posmatrati Zakon o vjerskim zajednicama koji predviđa crnogorski politički režim. Taj režim pokazuje visoku političko-idejnu senzibilisanost prema tom pitanju. Izostaje, dakle, stav vlasti koja uvažava istorijske činjenice i kategorije i koja teži demokratizaciji prostora koji je ophrvan i podijeljen gotovo jednovjekovnim procesom komunističke diktature.

Pravoslavlje u njegovim visokim državnim okriljima u prostor Zete je unio srpski arhiepiskop Sava Nemanjić. U Boki, u Krtolima, je postavio sjedište episkopiji. Najstariji Arhiv Crkve Srba u ovoj zemlji je Vranjinski arhiv (manastir Sv. Nikole u Skadarskom jezeru). Od njega su ostali samo fragmenti. On, i pored pokušaja da se sačuva u Velikom ratu, nije adekvatno zaštićen i kada je 1923. godine izvađen iz zemlje, zetečeni su samo njegovi truli ostaci. Taj Arhiv izražava kontinuiranu brigu Nemanjića za nasljeđe Crkve u Zeti, a onda i dinastija koje su u ovoj zemlji vladale poslije njih. Inače, Arhivi današnje Crne Gore, njihova arhivska građa, se ne nalaze u stanju koje daje nadu u njihovu dugovječnost. Ovi arhivi u primorju Crne Gore kazuju zajedničku istoriju Italijana i Srba. Komunistička Jugoslavija jeste formirala arhivske ustanove, ali nikada do kraja nije dovršen postupak zaštite i sabiranja arhivske građe.

Republika Italija je značajna sastavnica evropske zajednice, a još je važnije da je ona njena mediteranska sastavnica. Poslanice Svetog Apostola Pavla kazuju da su obje strane Jadrana spasiteljnu Vijest čule jednovremeno. Od toga časa, krenula je naša zajednička, hrišćanska istorija. Istorija Svetih Otaca koja jeste istorija reda, ogledalo poretka i jednakosti čije bi temelje i istorijske poticaje mogli tražiti u ravnopravnosti jezika kojima je pisana i čitana spasiteljna Vijest. Stabilna kulturna okosnica sredozemnog svijeta može se sazdavati u pogledu na kopče koje su postavile velike tradicije Venediktinaca, Svete Braće Grka Ćirila i Metodija i svetih Nemanjića. Tradicionalni Mediteran je poznao vrijednost kulturnog prinosa srpske dinastije. Mletačka republika je u svim periodima svoje istorije morala znati o njima.

U Arhivu Venecije se čuva darovnica Svetog kralja Stefana Uroša II Mulutina rimokatoličkom samostanu Presvete Bogorodice kod Bara koji je za svjedoke pozvao i barskog nadbiskupa i kotorskog biskupa. Pripadnici dinastije su podržali Bar u sukobu sa Dubrovnikom oko arhiepiskopskog ranga ovih starih središta Rimske crkve. Srpski (slovenski) jezik, a to je ime jezika koje je najčešće korišćeno od svih balkanskih naroda, je imao visoko mjesto kao jezik Svetoga Pisma kojim je spasiteljna Vijest pronošena svijetom. Sve to, i mnogo više, znali su predstvanici starih mletačkih kuća koje su činile Senat Republike koja se veoma uspješno sastavila sa jadranskim Srbima. Iz toga sastavljanja proizišle su velike koristi za naš narod, a one se najpotpunije sagledavaju kulturnim prinosom i snažnim ekonomskim rastom bokeških opština pod patronatom Republike Sv. Marka. Snažna pomorska privreda i neiscrpna bogatstva planinskog Balkana veoma je doprinosila obema narodima. Bokeški i hercegovački Srbi stvarali su brojne znamenitosti Trsta.

Teško je pihvatiti da današnja Italija može učiniti otklon od sopstvene tradicije i na bilo koji način djelovati na štetu zvanične Crkve u Crnoj Gori. Krupna civilizacijska kopča i prinos zajedničke istorije jeste demokratsko načelo koje je de facto mletački Senat zadržao kroz čitavu zapisanu istoriju Republike.

Svi nasrtaji na Crkvu Srba isticali su zahtijev da na državnoj teritoriji Venecije ne može biti tolerisano prusustvo srpskog klira i episkopa (V. Zmajević). To je, dakako, podrazumjevalo i ukupno materijalno nasljeđe Srpske Pravoslavne Crkve. Iako je Republika u nekim periodima išla u korak sa takvim zahtijevima, može se izreći ocjena o političkom stavu koji je generalno gledao ka obezbjeđivanju mehanizama održanja Crkve Srba putem instrumentarija grčke Mletačke (Filadelfijske) episkopije, a onda i ukupnih ljudskih i materijalnih efektiva Srpske crkve u Dalmaciji i Boki.