Gdje se u Dubrovniku nalazio monumentalni spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću?

Spomenici kralju Aleksandru podizani su u Boki i Dubrovniku u svoje vrijeme vladaru koji je sasvim sigurno tokom raspleta Prvog svijetskog rata bio sve samo ne neprijatelj hrvatskom narodu.

Pogledaćemo sada, zahvaljujući u prvom redu svjedočenju majstora Momčila Zlatića, rodom sa Ivanice, na istoriju dva spomenika koji su kralju podignuti u Boki (Herceg Novi) i Dubrovniku.

Spomenik u Dubrovniku, kazuje majstor Zlatić, bio je postavljen u Galeriji na Pločama. Ploče su dio grada kraj istočnih zidina dubrovačkih, u prošlosti poznate po pazaru, ali i prisustvu uspješnih srpskih trgovaca u 18. vijeku (da pomenem samo hadži Jova Vitkovića iz trebinjskog sela Mostaći koji je 1707. načinio obimnu oporuku kojom je darivao sve hercegovačke manastire, ali i dubrovačke crkve, čiju sam oporuku nedavno integralno objavio).

Majstor Zlatić bio je angažovan kao zidar na nekoliko godina prije „poslednjeg rata“ na radovima na Galeriji kod hotela Ekcelzior. Dobio je nevjerovatan nalog da zazida velepni spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću. Spomenik je zazidan ciglom i malterom na površini 4 h 5 m.

U času kada je majstor Zlatić došao na radilište, spomenik je već bio postavljen tako da majstor nije mogao da vidi njegovo lice (bio je okrenut zidu i prislonjen na zid). Spomenik je zazidan opekom 25 h 12 h 6 cm, a novosagrađeni zid je odvojen od spomenika za debljinu cigle. Nakon toga, prostor je omalterisan i okrečen, ali mjesto zazidavanja spomenika moglo je da se primjeti kod ulaza u galeriju sa desne strane. Možda može i danas?

Sam spomenik bio je visok više metara i njegova prvobitna lokacija je bila na drugoj gradskoj kapiji, na Pilama. Tu je bio postavljen do dolaska Italijana u Drugom svijetskom ratu koji su ga demontirali bez oštećenja sa namjerom da ga odnesu u Italiju, ali su Dubrovčani taj pokušaj spriječili.

Dubrovčani su 1941. godine spasili spomenik svog kralja, a Novljani nisu uspjeli u spašavanju grobne ploče katoličke porodice Gonzaga-Nikikijević sa groblja crkvice Sv. Ane na Savini koja je tokom italijanske okupacije prenešena u Italiju, moguće Padovu.

Ovo djelo učinio je, svakako sa znanjem okupacione vlasti, jedan novski trgovac. No, tom prilikom, prema kazivanju katoličkog hercegnovskog paroha iz početka osamdesetih godina 20. vijeka, grobnica znamenite španske familije Gonzaga je i opljačkana. Prilikom restauracije crkve nakon razornog zemljotresa 1979. godine, kraj skeleta Nikikijevića nisu nađeni nikakavi grobni prilozi. Ni jedan jedini prsten plemićke porodice!

Ovo navodim iz razloga da pokažem sklonost tadašnjih italijanskih okupacionih vlasti ka organizovanim pljačkama koje su u novskom kraju sprovođene sistematično. Isti takav pokušaj uslijedio je krajem 1941. godine u novskome manastiru Savina, ali je onemogućen odvažnim djelovanjem savinskog igumana Paštrovića jeromonaha Borisa Kažanegre kome Novljani duguju jako mnogo, iako su poslije rata mjesto u društvu našli pojedinci koji su ga lično ugrožavali i oštrije nego italijanske vlasti na čelu sa šefom karabinjera Kandidom. Njihova imena meni su poznata iz izvornih zapisa jeromonaha Kažanegre.

Italijani su pljačkali u Morinju i Bunovićima, a čak i poslije Drugog svijetskog rata, moguće i u Kutima.

Drugi spomenik kralju Aleksandru bio je 1931. godine podignut na Orjenskom sedlu na granici novske i risanske opštine (k. 1695) i o tome događaju članak je objavio zagrebački ilustrovani časopis „Svijet“. Tom prilikom objavljena je i fotografija spomenika čiju je izradu platio narod sa obje strane stare bokeško-hercegovačke granice. Spomenik visok tri metra, izradio je najzaslužniji bokeški umjetnički klesar Stanko Lepetić iz novskog sela Mokrine. 1941. godine pripadnici Komunističke partije iz Boke oborili su spomenik koji je kasnije odvučen u Krivošije i preklesan postavljen na grob jednome revolucionaru. Tamo se i danas nahodi.

Vidi se iz ovih kazivanja kako je revolucionarnost i primitivizam svojstvena svima, bez obzira na nivo obrazovanja i sredinske uticaje. I onima koji su živjeli u gori i na obali. Njegovanje ideoloških isključivosti i revolucionarno slamanje svih biljega prošlih vremena nikome ne mogu donijeti dobro jer nose poriv zatiranja, a ne građenja. I narod se gradi kao zgrada ciglu na ciglu i tako je i stari Dubrovnik i stari Novi gradio sebe kroz vjekove tegobne istorije koja im je oboma sličnija nego se to može na prvi pogled vidjeti.

Autor ovog priloga odlučio je da stranicama uvaženog portala i ubuduće objavljuje svjedočenja o raznošenjima kulturnog i istorijskog blaga Boke kotorske koja su se dogodila tokom Drugog svijetskog rata.