Drugi planetarni sistemi

Piše: Vojislav  Gledić

Gotovo da nema dana  da nas sredstva informisanja ne obavijeste o nekom novom otkriću planeta koje kruže oko mnogih zvijezda u našoj Galaksiji. Otkrivanje takvih objekata, koji obično nose stručni naziv ekstrasolarne planete, postalo je gotovo stvar rutine. Otkrivanje ovakvih nebeskih tijela vjekovima je smatrano nedostižnim zadatkom zbog niza naučnih i tehničkih ograničavajućih faktora. Prvi i osnovni je činjenica da su zvijezde i njima pripadajuće planete na takvim danjinama da se one mogu vidjeti iskučivo kao svijetle tačke, jačeg ili slabijeg sjaja, ali nikako kao kružni objekti kako je to  slučaj sa teleskopskim posmaranjem planeta u Sunčevom sistemu. Što je jači i kvalitetniji optički instrument, to je veća, bolja i jasnija slika planeta i drugih objekata u našem Sunčevom sistemu, dok zvijezde ne mijenjaju tačkastu veličinu.

Smatra se da je u naše vrijeme dokazano za preko 1.000 kosmičkih objekata da pripadaju kategoriji planeta, dakle tamnih nebeskih tijela koja kruže oko matičnih zvijezda. Inače, postoji nekoliko hiljada svemirskih objekata za koje se pretpostavlja da su, u stvari, planete, ali još uvijek nijesu ispunjene sve odgovarajuće naučne analize koje bi sa potpunom izvjesnšću to potvrdile. Veličina novootkrivenih objekata je obično dimenzija džinovskih planeta u Sunčevom sistemu, što znači reda veličine Jupitera (318 puta veći od Zemlje), Saturna, Urana ili Neptuna. Cilj svih istraživanja u vezi otkrivanja dalekih planeta jeste pronalaženje objekata veličine Zemlje koji bi bili na odgovarajućoj udanjenosti od matične zvijezde.

U pozadini otkrivanja i istraživanja  drugih, vansunčevih  planeta nalazi se motiv i želja da se ustanovi postojanje tamnih i čvrstih objekata koji bi bili pogodni za život. U prvom redu treba  da je daleka planeta sačinjena od čvrstog materijala (da nije, dakle, velika i masivna gasna lopta) i da na njoj vlada pogodna temperatura neophodna  za postojanje vode u tečnom stanju (koja je, kako se danas smatra, osnova za mogućnost začeća i razvoja života). Treba znati da se nijedan od takvih objekata, zapravo, ne može vidjeti ponaosob, kao samostalno kosmičko   tijelo određene veličine, već se do svih zaključaka o veličini, udaljenosti, brzini i vremenu okretanja oko matičnih zvijezda, teorijski izvode na osnovu utvrđenih  mjerljivih   parametara.

Od kada je počela primjena durbina, a potom i teleskopa za posmatranje nebeskih tijela i njihovih kretanja, a kasnije i korišćenjem drugih metoda (fotografija, fotometrija, spektroskopija i dr.), ukupno znanje o sastavu i prirodi vasione i pojedinih nebeskih tijela se rapidno počelo uvećavati. Na stotine astronomskih opservatorije se bavilo ispitivanjem nebeskih tijela na osnovu čega  su se sakupljali dragocjeni opservativni podaci. Još od 17. vijeka je bilo poznato da su mnoge zvijezda zapravo sistemi sastavljeni od dvije, tri ili čak i više komponenti. To je značilo da se umjesto jedne zvijezde koja se vidi na datom mjestu, nalazi čitav sistem koji je povezan silom gravitacije, pri čemu sve pojedinačne komponetne kruže oko jednog zajedničkog središta. Nauka je odavno ustanovila da je svaka treća zvijezda u stvari višestruki sistem.

Postojanje višestrukih sistema bilo je jasan znak da nesumnjivo oko mnogih zvijezda kruže i tamna tijela  – planete, ali je registrovanje takvih objekata izuzetno složen i kompleksan problem. Planete su znatno manje od zvijezda,   tamna su nebeska tijela, imaju mnogo manje mase pa je stoga i njihovo registrovanje izuzetno komplikovano. Ipak, napredak nauke, tehnike i tehnologije je omogućio da se i ovo pitanje riješi   otkrivanjem  mnogih planete oko dalekih zvijezda-sunaca. Prve planete u dalekoj vasioni su otkrivene krajem  20. Vijeka, ali to su bili pravi džinovi koji su  kružile oko neutronskih zvijezda. Tražilo se postojanje planeta oko „normalnih“ zvijezda, odnosno onih koje su unekoliko nalik Suncu (to su zvijezde koje pripadaju posebnim spektralnim grupama).

Posle mnogih bezuspješnih pokušaja, 1990. godine Frejl i Volscan  su radio teleskopom na opservatoriji Aresibo otkrili prvu ekstrasolarnu planetu koja kruži oko milisekundnog pulsara PSR B1257+12. Otkriće je bila prava senzacija, ali i jednim  dijelom razočarenje jer planeta kruži oko „mrtve“ zvijezde pa na njoj gotovo sigurno nema života. Naravno, to nije spriječilo dalje traganje za planetama, tako da već 1995. Godine švajcarski astronomi Mičel Mejor i Didier Kueloc  otkrivaju planetu oko zvijezde 51 Pegasi, zvijezde slične Suncu.

Petog oktobra 1995.  godine  su dva navedena švajcarska astronoma, na konferenciji u Firenci, izložili potrebne dokaze o tome da su konačno otkrili postojanje  planete koja kruži oko zvijezde iste spektralne  klase  kao Sunce. Koristeći teleskop jedne opservatorije na jugu Francuske, oni su otkrili planetu mase 0.468  Jupitera koja orbitira na udaljenosti od 0.052 AJ (astronomskih jedinica) od zvijezde 51 u sazvježđu Pegaza. Ubrzo je usledilo i otkriće prvog ekstrasolarnog planetskog sistema 1999. godine sa opservatorija Lik i Vipl. Ova otkrića su  izazvala  niz nedoumica jer se pokazalo da se u drugim planetarnim sistemima javljaju planete po veličini i rasporedu daleko dugačijem od naše Sunčeve porodice. Kasnije su otkrivane i razne grupe  planeta, pa i objekati   veličine i oblika Zemlje, što upućuje na postojanje planeta pogodnih  i za  razvitak  života  u bilo kakvom obliku.

Inače, danas postoje nekoliko efikasnih i pouzdanih metoda pomoću kojih se otkrivaju planeta u dalekom svemiru. U tom smislu se upotrebljavaju  ne samo veliki teleskopi na Zemlji, nego i specijalni  instrumenti  koji se nalaze u kosmosu. Od takvih instrumenata najviše podataka je poslao teleskop Kepler (lansiran 7. marta 2009. god.), koji i danje obavlja zadatke za koje  je  namijenjen. Pomoću njega je  otkriveno  mnoštvo objekata koji su umnogome upotpunili i obogatili dragocjeno znanje na polju istraživanja drugih planetarnih sistema i mogućnosti postojanja života na njihovoj površini. Posmatranje pomoću kosmičkih telskopa je mnogo efikasnije i kvalitetnije  od sličnog postupka sa Zemlje, jer naša atmosfera apsorbuje (upija) pojedine oblasti elektromagnetnog spektra koji se nesmetano mogu ispitivati u svemirskim uslovima.