Dr Pavle Kondić: Odjeci 27. marta 1941. u Mitropoliji crnogorsko-primorskoj

Još je Srpska crkva vidala rane i zaceljivala svoj organizam od žrtava, razaranja i stradanja podnetih u toku Prvog svetskog rata, a već 1. septembra 1939. godine pokrenuto je krvavo kolo koje se vijalo na sve četiri strane sveta, odnoseći do tada brojne žrtve, do 8. maja 1945. godine, a ponegde i nešto duže.

Prateći zbivanja i razvoj događaja na prostorima i među narodima koji su zahvaćeni vihorom rata, a jednako stanje i položaj Srpske crkve i naroda u samoj Kraljevini, Sveti arhijerejski sabor se, kao najviša upravna vlast, po odluci i pozivu Svetog arhijerejskog sinoda, sastao u vanredno zasedanje 25. novembra 1940. godine u Patrijaršijskom domu u Beogradu. Razmatrajući goruća pitanja crkvenog života i misije, analizirajući pojave i događaje koji su ometali i sputavali slobodan i delotvoran rad Crkve, Sveti arhijerejski sabor doneo je odluku da se 13. decembra po svim srpskim crkvama i manastirima održi molitva za mir.

Razmatrajući pitanje položaja Srpske crkve u državi i njenog odnosa prema drugim priznatim veroispovestima, Sabor je rešio da se Božićnom poslanicom obrati svim pravoslavnim vernicima i svim ljudima dobre volje sa sledećim rečima punim brige i očinskog staranja: „Sveti arhijerejski sabor posvetio je svoju naročitu pažnju i posebnu brigu verskim i crkveno-kulturnim pitanjima našeg naroda, pa je raspravljajući ova pitanja, na osnovu pismenih izveštaja nadleštava i mnogih drugih proverenih obaveštenja, saznao i s bolom konstatovao:

da narod srpski u nekim krajevima Jugoslavije podnosi mnoge nevolje i nepravde;

da mu se ometa pravilan verski i crkveno-kulturni život;

da mu se potiskuje njegovo osveštano pismo ćirilica, kako iz zvanične administracije i javnog života tako i iz škole;

i

da se uopšte stvaraju velike neprijatnosti i neprilike kako činovništvu tako i drugim staležima samo zato što su Srbi.

Zbog toga, srpski arhijereji, na čelu sa svojim patrijarhom, smatraju za svoju dužnost da, šaljući blagoslov i pozdrav svemu narodu srpskom, uveri ga:

da oni duboko i bolno saosećaju sve nevolje i nepravde koje se čine prema Srbima u ovoj zemlji; i

da se za njega postojano mole Svevišnjem Bogu; i da su činili i da će činiti sve potrebne i shodne korake, jednodušno i energično, kako bi se pomenute nepravilnosti što pre ispravile i nepravde otklonile, da bi se tako svi građani naše zemlje osećali ne kao u tuđoj, nego u svojoj slobodnoj kući i zajedničkoj državi.“

Zbog zabrane državne cenzure, ove reči nisu mogle biti objavljene, a ispred Vlade su dvojica ministara (ministar pravde Lazar Marković i ministar bez portfelja Mihailo Konstantinović) istoga dana kada je ovo saopštenje predato za štampu lično intervenisali kod Svetog sinoda da se promeni njegov sadržaj i terminologija. Ne odustajući od tako uobličenog saopštenja, Sveti sinod je poverljivim aktom obavestio sve eparhijske arhijere o nastalom slučaju. Ovaj, u širem izvodu prikazani događaj, s obzirom na nivo problematike i učesnika, odslikava dramatičnost situacije i odnosa Crkve i Države toga vremena.

Srpska patrijaršija i kao institucija i kao upravni centar Srpske crkve na čelu s patrijarhom Gavrilom, dokazanim borcem i stradalnikom za pravdu Božju u to vreme puno neizvesnosti i ustalasanih političkih pokreta, bila je crkveno-narodni i duhovni stožer u koji su bile uprte mnoge oči. Na tu stranu pogledali su mnogi sinovi srpskog naroda i Crkve očekujući savet i uputstvo za dane koji dolaze. Među mnogim pisanim obraćanjima svom duhovnom poglavaru, 22. marta 1941. piše i grupa građana iz Andrijevice (teritorija Mitropolije crnogorsko-primorske): „Narod ovoga kraja izveštava Vašu Svetost, da Srpstvo stoji na braniku svoje nacije i svete Crkve, i gotov je položiti svoj život za Otadžbinu i njenu slobodu“.

Istim povodom obraćaju se i pravoslavni vernici Beranskog sreza telegramom od istog datuma: „Mi znamo da je naša država Jugoslavija na prekretnici i na krstu Gospodnjem. Poznajući vas, kao vođu Pravoslavne crkve i pravoslavnog naroda, mi sa našom istorijom znamo da su nas vodile duhovne vođe u kritičnim teškim momentima koje je i danas neminovno, te vas kao pastira Pravoslavne crkve molimo da u ovim kritičnim momentima vodite pravoslavni narod ka izbavljenju u boljoj budućnosti za njegov nacionalni opstanak i Svetosavsku crkvu. U to ime, vaša čeda iz Berana i okoline, polažemo nadu. Molimo vas da sa ostalim pravoslavnim dostojnicima vodite brigu o integritetu naše moćne otadžbine…”

Uveren da je u ličnosti patrijarha Gavrila i Svegog arhijerejskog sabora sadržana duhovna snaga i nepokolebivo dostojanstvo, koji imaju snage da se odupru pritiscima i nasrtajima, ma s koje strane dolazili, narod se snažno privio uz svoje duhovne poglavare upirući u njih pogled i nadu, o čemu svedoče reči upućene s Cetinja 24. marta: „Pozdravljajući rodoljubivi i odlučni stav Vaše Svetosti, u ovom sudbonosnom času narodnog iskušenja, molimo da Srpstvo do kraja povedete. Na tom putu slijedi Vas jednodušno vaskolika srpska pastva. Sa veličanstvenog narodnog zbora. Crnogorci Vam odaju priznanje i pozdravljaju, Živjela Vaša Svetost i Svetosavska crkva!“

Slične reči su srpskom patrijarhu upućene i iz Podgorice 26. marta: “U današnjim sudbonosnim časovima oči Srpstva gledaju na vas, Sveti arhijerejski sabor i njegovu mušku riječ: čast iznad svega!”

Podstaknut brigom za sudbinu naroda i Crkve u danima kada je sve bilo neizvesno, kada je mač nacifašizma zlokobno vitlao nad državom, Sveti arhijerejski sinod na čelu s patrijarhom Gavrilom sazvao je hitno u vanredno zasedanje Sveti arhijerejski sabor za 27. mart 1941. godine. Telegrami s pozivom upućeni su arhijerejima u zemlji svega nekoliko dana pred zakazani termin. S ove istorijske distance, činjenica da su se pod krovom Patrijaršije našle gotovo sve srpske vladike – njih 24, osim arhijereja iz inostranstva: američko-kanadskog Dionisija (Sjedinjene Američke Države), mukačevsko-prjaševskog Vladimira (Mađarska), češko-moravskog Gorazda (Čehoslovačka) i budimskog Georgija (Mađarska) – na dan koji je po svojim posledicama neosporno od presudnog karaktera u savremenoj istoriji i našeg naroda i šire, može se tumačiti kao prst Božji. Zapisnik sa zasedanja Sabora potresno svedoči koliko je visoka svest i briga obuzimala saborske oce.

Toga dana patrijarh Gavrilo izgovorio je istorijsku besedu, čiji je sadržaj uobličen na prvoj Saborskoj sednici. Patrijarhove a jednako i svih saborskih otaca reči: „Čeda moja u Duhu Svetome, ponizimo se pred Bogom i uspravimo pred ljudima. Ako je Bog sa nama, šta nam mogu ljudi? Ako je živeti, da živimo u svetinji i slobodi; ako je umreti, da umremo za svetinju i slobodu kao i mnogi milioni pravoslavnih predaka naših!“

Snažno i neućutno odjekuju ove očinske reči u srcima i umu srpskog naroda od trenutka kada su izgovorene pa do dana današnjeg. Patrijarhov govor preneo je Radio-Beograd, čime je omogućeno da ga čuje najveći deo srpskog naroda, a nebrojeno mnoštvo naroda u oduševljenju sabiralo se pred Patrijaršijom, kličući i pozdravljajući srpskog patrijarha i vladike. Više puta patrijarh Gavrilo izlazio je na balkon Patrijaršije i srdačno otpozdravljao svojoj duhovnoj deci.

Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije istog tog 27. marta 1941. godine uputio je Crkvenom sudu na Cetinju, namenjen svim crkvenim jedinicama u Mitropoliji, telegram čiji sadržaj zbog svoje istorijske važnosti zaslužuje da bude naveden u celosti: „Danas je Njegovo Veličanstvo Kralj Petar Drugi uzeo u svoje ruke kraljevsku vlast. Sveti arhijerejski sabor radosno pozdravljajući ovaj istorijski događaj preporučuje s obzirom na današnje prilike i naređuje da sve crkvene vlasti i sveštenstvo naše Crkve najenergičnije nastoje da se naš narod jednodušno i složno okupi oko našeg mladog Kralja i najodanije se preda vršenju svojih dužnosti prema Kralju i Otadžbini i punom održavanju sloge, reda, mira i spokojstva. U narodu ovo hitno saopštite crkvenim vlastima i pastvi i energično nastojavajte da se u potpunosti izvršuje.“

Proto Nikola Marković je u svojstvu najstarijeg člana Crkvenog suda raspisom upućenim svim arhijerejskim namesnicima i upravama manastira obavestio celokupnu jerarhiju u Mitropoliji.

Kako je kod naroda širom Mitropolije, odnosno Zetske banovine, prihvaćena vest iz Beograda dirljivo svedoči savremeni zapis koji je objavljen u Zetskom glasniku, banovinskom listu koji je štampan na Cetinju. Prepuštamo reč autentičnom istorijskom svedoku: „…U Cetinju već oko osam časova narod se počeo kupiti ispred Cetinjskog manastira, čija su zvona objavila radosnu vijest. Tu se formirala impozantna povorka na čijem čelu su nošene slike NJ. V. Kralja i Njegove Svetosti Patrijarha g. Dr Gavrila i mnogobrojne zastave. Narod, koji je pristizao iz udaljenijih ulica sa najvećim oduševljenjem pridruživao se povorci, koja je za kratko vrijeme dobila nevjerovatne i neviđene razmjere. Uz neprestane i oduševljene poklike Njegovom Veličanstvu Kralju, Kraljevskoj vladi i Otadžbini, uz jeku patriotskih pjesama i neprekidnu pucnjavu, povorka je prošla gradom i zaustavila se pred Komandom divizije, gdje su održani govori i priređene dugotrajne manifestacije… Opšte je mišljenje da ovako imlozantnu povorku i ovako spontani izraz narodnog raspoloženja Cetinje još nije doživjelo. Povorka se tek oko 11 časova povratila pred Manastir, gdje je otsluženo svečano blagodarenje. Na kraju blagodarenja protojerej g. Nikola Marković je održao nepreglednoj masi naroda, koja se nalazila pred Manastirom, rodoljubivu besjedu o značaju dana. Svešteni govornik za cijelo vrijeme trajanja svoje besjede držao je u jednoj ruci krst, a u drugoj pušku, simbolišući na ovaki izražajan način vjekovnu ulogu našega sveštenstva u teškim i sudbonosnim danima našega života.“ Ovo svedočenje potvrđuje i iskaz Mirka Vujovića, prilikom proslave 50 godina mature poslednje generacije Cetinjske bogoslovije, na Cetinju u izrečen u jesen 1991. godine, ” …Ono što se na Cetinju događalo 27. marta 1941. godine. Na vijest što se dogodilo u Beogradu svi građani Cetinja, kao što su to radili u svim odsudnim momentima u istoriji Crne Gore, okupili su se pred Manastir. Naravno, i mi koji smo živjeli u Biljardi, izišli smo pred Manastir. Sjećam se da je u odsustvu Mitropolita, poslije odslužene Liturgije na ulaz u Manastir izašao u odeždama protojerej Nikola Marković, koji je u tom momentu zamjenjivao Mitropolita, i održao vatreni patriotski govor. Po završetku govora zatražio je pušku od šefa gradske policije Vukića i ispod svoda ispalio svih pet metaka iz kragujevke. To je bio vrhunac oduševljenja i rodoljublja Cetinja.“

Manifestacija patriotskog oduševljenja Cetinjana nastavljena je pred Oficirskim domom gde su bili postrojeni svi oficiri i vojnici stacionirani na Cetinju, na čelu s 38. pešadijskim pukom „Njegoševim“, predvođeni vojnom muzikom. Pred morem naroda govorili su predsednik cetinjske opštine Tomo Milošević, zamenik trenutno odsutnog bana Božidara Krstića, njegov pomoćnik Dušan Vlahović i komandant Zetske divizijske oblasti brigadni đeneral Milenko Varjačić. S ovoga istorijskog skupa poslati su telegrami pozdrava, podrške i lojalnosti kralju, patrijarhu, predsedniku vlade i ministru Dakoviću, članu vlade iz Zetske banovine. Na ime patrijarha Gavrila upućena su dva telegrama: „Narod Zetske banovine, za neizmernu radost i sreću koju danas preživljava, duguje duboku zahvalnost svome Patrijarhu, dostojnom predstavniku Svetosavske crkve i kliče: Da živi NJ. Svetost Patrijarh Srpski Dr Gavrilo! Zamjenik Bana, Pomoćnik D. Vlahović.”

I telegram upućen ispred građanstva Cetinja vredan je istorijski svedok: „U času kad Cetinje najoduševljenije proslavlja stupanje na Kraljevski presto našeg ljubljenog Kralja Petra II, molimo Vašu Svetost da primi duboku hvalu i priznanje cjelokupnog Cetinjskog građanstva za veličanstvenu i značajnu ulogu koju ste izvršili za spas i opstanak naše velike Domovine. Živio Poglavar naše Svetosavske Crkve i Vitez Karađorđeve zvijezde s mačevima, proslavljeni sin crnogorskih brda, Patrijarh Srpski Gavrilo! Predsjednik Opštine grada Cetinja Tomo Milošević“.

Izveštavajući Mitropoliju o primanju akta koji je uputio mitropolit Joanikije, arhijerejski namesnici i starešine manastira dali su dragocena svedočanstva oduševljenja i patriotskog poleta koji je obuzeo narod. Od 25 prispelih odgovora, za ovu priliku navodimo delove samo tri najkarakterističnija.

Vršilac dužnosti starešine manastira Morače jeromonah Gavrilo Dabić piše: „…Narod je oduševljen i kliče svome mladom Kralju. Kliče svome prvom građaninu NJ. Sv. G. Gavrilu i NJ. Vpr. Mitropolitu Cr.-pr. G. Joanikiju kojima su mnogo blagodarni jer znaju šta je ropstvo Nijemaca i Austrijanaca (…) Poslije izvršenog blagodarenja kome su i pozvani rezervisti prisustvovali (29. III) rastanak je bio dirljiv. Svaki ide radije u vojnu jedinicu, na front, nego svojoj kući. Klicanju nema kraja. Narodna pjesma koja niče iz dubine duše svakog Srbina-Crnogorca (Onamo, namo) razleže se dolinom Morače. Sve veselo ide, a mnoge sam vidio gdje za puta od 50-60 km. pješačenja, u svojoj torbi imaju po pola kukuruznog hljeba i neku glavicu luka. Ovo radi toga što je Časni post. Pjesma i klicanje, a ponekad i po koji revolverski metak, čuju se dok ne zađoše u klisuru zv. Platije. Suza nema ni kod žena.”

Arhimandrit Leontije Mitrović, nosilac Albanske spomenice i ordena Belog orla prvog reda, lapidarno, ali s predragocenim svedočanstvom podnosi izveštaj Mitropoliji: “Ovim se potvrđuje prijem najradosnije vijesti…“

Uprava manastira Kosijerevo svedoči u svom izveštaju Mitropoliji: „…Tu radosnu vijest Uprava manastira objavila je narodu sa zvonjenjem zvona. Dotični građani, čim su čuli zvona na manastiru, pohitali su da vide i čuju šta se dogodilo. Kad su razumjeli taj veseli glas, oduševljeno su pozdravili taj istorijski događaj sa pjesmom i veseljem…“

I među ostalim izveštajima koji su pristigli u Mitropoliju od crkvenih jedinica s terena ima iskaza koji svedoče da je događaj od 27. marta 1941. godine naišao na odobravanje i podršku. Preuzimanje kraljevske vlasti od strane Petra II Karađorđevića dalo je u tom trenutku novu snagu i bilo izvor samopouzdanja srpskom narodu, makar njegovom većem delu, u vremenu punom neizvesnosti i nesigurnosti, lične i kolektivne.

Opšte oduševljenje sveštenstva i naroda Mitropolije crnogorsko-primorske zbog događaja od 27. marta 1941. godine vrlo brzo je iščilelo jer je već 6. aprila ratni požar obuzeo čitav srpski narod. Još nije utvrđen konačni broj žrtava iz redova sveštenstva i naroda s teritorije Mitropolije u toku Drugog svetskog rata. Sveštenu povorku od preko stotinu služitelja oltara Gospodnjeg koji su svojom krvlju posvedočili vernost Bogu i svetoj Crkvi predvodi mitropolit-mučenik Joanikije Lipovac, koji je kao i mnogi drugi, na pravdi Boga, ostao bez groba i mramora, ubijen od bezbožnika.