Da se podsjetimo ,,Kako je govorio Matija“ o Njegošu: ,,Kukavno Srpstvo“

,,Dukljanske teorije“ naučnici odbacuju kao „neškodljive dnevno-političke igre“ zaboravljajući, pri tom, da tako obično sve počinje.

Danas, kada o sudbini Crne Gore mogu odlučivati samo njeni građani, a ne i državljani, ,,kada novi crnogorski intelektualni krugovi“ (Dukljanska akademija sa Jevremom Brkovićem na čelu) najavljuju „redefinisanje odnosa prema Njegošu“ udarajući temelje crnogorskom jeziku i književnosti, postavlja se pitanje: Šta će biti sa Njegošem ako se Srbija i Crna Gora odvoje? I shodno tome, na koji način će nove generacije čitati Njegoša?      

Nepodoban

Njegoš je, u Crnoj Gori, od 1945. godine sve nepodobniji pisac, što dokazuju i brojna izdanja Njegovih dela koja nisu ništa drugo, do falsifikati, tvrde ovdašnji (ali i crnogorski) Njegošolozi, sa dokazima da u njima nedostaju čitavi fragmenti i stihovi u kojima se pominje pridev ,,srpski“, ili je, prosto, taj pridev zamenjen pridevom ,,crnogorski“ ukoliko ne narušava deseteračku formu stiha. Mnoge reči su u tim izdanjima ijekavizirane iako je Njegoš izvorno koristio njihovu ekavsku varijantu. Čiji je Njegoš – pitanje je koje je 1969. godine stiglo i do Ustavnog suda Jugoslavije, kada je Radoslav Rotković, tada „književnik iz Titograda“, a sada član Dukljanske akademije, zahtevao da se „obelodani greška koju su Matica srpska i Srpska književna zadruga načinile“ uvrstivši dela Njegoša, Stjepana Mitrova Ljubiše, Mihala Lalića i Marka Miljanova u ediciju „Srpska književnost u sto knjiga“ jer se time ,,negira postojanje crnogorske književnosti i samim tim crnogorske nacije“.

       „Komunističko doba je obeleženo, dakle, specifičnim naporom da se potre Njegoševo Srpstvo, a vrhunac tog potiranja i pokušaja izmeštanja Njegoša iz srpskog kulturnog osećanja, bez sumnje je rušenje kapele na Lovćenu, 1971. godine, što je akt duhovnog falsifikata“, kaže prof. dr Milo Lompar sa Filološkog fakulteta u Beogradu. Možda najbolji primer za tretman Njegoševog dela u Crnoj Gori je nova postavka ,,Gorskog vijenca“ u Crnogorskom narodnom pozorištu u kojoj, naprosto, nema stihova koji se odnose na Srpstvo. Ne, to nije legitimni način čitanja Njegoša, upozoravaju ovdašnji kritičari, to je falsifikat.
       ,,U želji da zaustavi iživljavanje nad Njegošem, Oktoih namjerava da do jeseni (beogradskog Sajma knjiga) objavi Njegoševa sabrana djela – jedno izdanje koje bi bilo pouzdano i koje bi otklonilo nedoumice i nedostatke koje imaju ranija izdanja“, kaže glavni i odgovorni urednik izdavačke kuće Oktoih iz Podgorice Radomir Uljarević i napominje da je pre nekoliko godina ova izdavačka kuća pokrenula ediciju ,,Njegoš“ koja donosi najvažnije tekstove iz oblasti Njegošologije, od Pavla Popovića – ,,O Gorskom vijencu“, do Edvarda Denisa Goja – ,,Sablja i pjesna“ koja je izašla pre mesec dana, a tu su i ,,Njegošu – knjiga duboke odanosti“ od Isidore Sekulić, ,,Religija Njegoševa“ vladike Nikolaja Velimirovića, Aleksandra Šmausa ,,Njegoševa Luča mikrokozma“, ,,Bonik cetinjski“ Miodraga Popovića, ,,Kompozicija Gorskog vijenca“ Jovana Deretića, ,,Njegoš u engleskoj i američkoj kulturi“ Svetozara Koljevića…          

Srpstvo – verska a ne etička odrednica     

U ,,Komentarima“ prof. dr Slobodana Tomovića (doktorirao na Njegočevoj filozofiji), izdanju iz 1990. godine u kojem se bavi ,,Gorskim vijencem“, „Lučom“ i „Lažnim carem Šćepanom Malim“, nailazimo na tezu da se kod Njegoša termini „srpstvo“ i „Srbin“ javljaju „kad pjesnik uopštava istorijske simbole nastojeći da oživi arhetipske slike srednjevjekovnog viteštva u svijesti savremenika“. Kada koristi termine „Crnogorac“ i „crnogorski“ to čini „u nesumnjivoj funkciji izgrađenog etnonima“, a „‘srpstvo’ nije drugo već politički romantizam 19. vijeka… u funkciji pozitivne društvene prakse zbližavanja i okupljanja naroda Jugoslavije“. Tako stihu „o kukavno Srpstvo ugašeno“, dr Tomović tumači: “ U Njegoša je ‘Srpstvo’ višeznačno, ali pored svega, u konkretnom primeru, najbliže je pojmu istočne, pravoslavne vjere.“ U Pogovoru svojih „Komentara“, prof. dr Slobodan Tomović ističe da „dosadašnji komentatori ‘Gorskog vijenca’ nijesu pravili razliku između pojmova ‘Srbin’ i ‘Crnogorac’ često upotrebljavanih u Njegoševom književnom izrazu“, a da su ga Njegova istraživanja dovela do uverenja da ti pojmovi, „kod Njegoša nijesu sinonimi“.
       Studenti Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu uče da je „Njegoš uvek polazio od jedne osnovne ideje, jedne misli vodilje: da Crna Gora nikad nije bila pokorena, da nikada nije pala u tursko ropstvo, da je ona poslednja iskra ugasle srpske slobode“, kako pronalazimo u „Istoriji srpske književnosti“, prof. dr Jovana Deretića, čije je stanovište da je Njegoš tu ideju „preuzeo iz crnogorske tradicije“. S druge strane, dr Slobodan Tomović smatra da je „srpska pravoslavna tradicija uspela da u narodu usadi čvrsto uvjerenje kako su Njegovi fizički preci, u stvari, preživjeli vitezovi u Kosovskom boju, koji su se povukli u nepristupačne crnogorske gudure da bi odatle dali posljednji otpor Turcima…“ a da je to uverenje lišeno „istorijskog oslonca i sasvim legendarno“.
       Pozvan da za NIN razjasni budućnost Njegočevog dela u slučaju razdvajanja Srbije i Crne Gore, prof. dr Slobodan Tomović je rekao da je to „političko pitanje na koje nema odgovor“ i dodao:
       ,,Njegoš je prešao domaće okvire i ušao u standarde svetske kulture (kao Gete, Milton, Dante), tako da naši domaći odnosi neće uticati na Njegovo delo.“ Kada je reč o uticaju na generacije koje će u novom veku čitati Njegoša, dr Slobodan Tomović je istakao da se „za Njegoševo djelo nikako ne mogu vezati politički događaji“ budući je „u političkom kontekstu ono prosto – nedodirljivo“.   

Negativ ,,Gorskog vijenca“  

Dukljanski akademici „vrhunac crnogorskog književnog jezika“ otkrivaju upravo u delima Petra II Petrovića Njegoša i tvrde da se „Srpstvo u Crnoj Gori pominje tek od 17. veka“, ali i da je „Njegoš i srpski i crnogorski, a ako treba i hrvatski i bosanski (ili bošnjački? prim. aut.) pisac zato što je na sve te narode uticao“, kako za NIN govori Vojislav D. Nikkević. Na ovakve „dukljanske“ izjave, filolozi i lingvisti, kritičari i proučavaoci Njegoševog dela – nemaju komentar. Prosto, ne smatraju ih dovoljno ozbiljnim, i odbacuju kao „neškodljive dnevnopolitičke igre“.

       Jedan od njih je i prof. dr Milo Lompar koji se u svojoj monografiji „Njegoš i moderna“(1998) bavi „Lažnim carem“, koga vidi kao delo koje pogađa u centralni nerv „kolektivnog samorazumevanja srpske kulture“ i predstavlja paradoksalni spoj između herojske, glorifikovane metafizike i lakrdijaša ili klovna. „To je delo koje na najnegativniji mogući način pročitava situaciju ‘Gorskog vijenca’. Dok u ‘Gorskom vijencu’ imamo dramatičnu situaciju istrage poturica, u drugom je ishod te situacije – lakrdijaš. Smrt za žrtvu postaje smrt za klovna, i ‘Lažni car’, dakle, oduzima smislenost žrtvi, a to se dešava kod pesnika koji je u temelju čitavog jednog nacionalnog mita. Činjenica da srpska kultura nije bila spremna da prihvati tu tako destruktivnu poentu o sebi, pokazuje njenu specifičnu uskost i njene granice“, tumačenje je dr Lompara.
       Na pitanje šta će biti sa Njegošem ukoliko dođe do odvajanja Srbije i Crne Gore, prof. dr Milo Lompar za NIN kaže: „Mesto Njegoševo je nesporno u srpskoj književnosti. U kulturnom smislu, raspad Jugoslavije ima i pozitivne efekte. Srbi mogu prilično precizno da identifikuju svoje pisce a ne da ih odobravaju ideološke komisije centralnih komiteta. Njegoš jeste srpski pisac i to iz Njegovog dela zakonomerno proizlazi. Oni koji insistiraju na crnogorstvu i ne otimaju se suviše o njega.“
     
     Akademik
     Matija Bećković

Objavljeno u NIN-u, aprila 2001. godine