Autokolonijalizam na crnogorski način: Samouništenje kao oslobođenje

Tomaš Damjanović: MIKROKOZMA

“Naša država, ulaskom u EU/NATO, odlučuje da izađe iz balkanskog civilizacijskog kruga i priključi se razvijenom Zapadu.”

Tako glasi rečenica koju smo, u mnogo varijacija, tokom proteklih godina, bivali prinuđeni da slušamo, a – shodno političkom uticaju onih koji su je, ne bez ponosa, izgovarali – imali smo i priliku da, kao pasivni učesnici, pratimo čudnovatu transformaciju nečega što se, kolokvijalno, naziva crnogorskim društvom.

Šta se tim terminom, zapravo, označava i da li nešto poput crnogorskog društva, kao cjelina, uopšte postoji izvan (političkog) novogovora, pitanja su koja zahtijevaju znatno više prostora i vremena za razmatranje, od onog koje na raspolaganju imamo za pisanje, odnosno čitanje ovog teksta.

Ovdje ćemo se, stoga, posvetiti autokolonijalnom diskursu, tom uslovu bez kojeg se, u Crnoj Gori, nemoguće ostvariti u ulozi ozbiljnog političkog faktora.

Drugo koje treba preoblikovati

Misao iz koje izvire rečenica s početka ovog teksta nije naročito originalna, budući da svoje ishodište nalazi u, saidovski kazano, davnašnjem orijentalizmu. Tim pojmom bi se, uže posmatrano, mogla označiti iskrivljena, predrasudama krcata, zapadnjačka percepcija Istoka.

Kolonijalne imperije su, po logici stvari, težile širenju teritorija i uticaja. S tim u vezi, valjalo je upoznati Drugoga – svijet budućih podanika i, kroz proučavanje njihove tradicije, razviti teorije kojima bi se, kasnije, pravdalo pokoravanje.

Tako je, na primjeru Istoka, eksploatacija započeta i održavana uz pomoć intelektualaca: tamošnje stanovništvo je, u zapanjujuće uopštavajućim radovima priznatih naučnika sa Zapada, označavano inferiornim – čak i onda kada se isticala ljubav prema opijajućem duhu Orijenta – njegovo kulturološko određenje prevaziđenim, a nestajanje sa istorijske scene izvjesnim ukoliko se, pogađate, ne pojavi neki dobri Samarićanin, s ponudom koja se ne odbija: promjena civilizacijskog kruga, koja se, dakako, može izvesti samo trajnim potčinjavanjem tih neuljuđenih stvorenja.

Eksploatacija njihovih života i prostora kojim su raspolagali se, u tom ključu, doživljavala oslobađajućim činom. Gledišta koje izrastaju iz povijesnog iskustva zapadnih država – i, kao takva, poštovanja su dostojna, dok su na domaćem terenu – usađivane su u svijest ljudi sa Istoka iz vrlo prozaičnih motiva: valjalo je, naime, delegitimisati istorijsko nasljeđe tamošnjeg stanovništva, dezorijentisati ga i, na koncu, učiniti lako osvojivim plijenom.

K tome je garantovana i trajnost poduhvata: obezličeni ljudi, lišeni bilo kakvog uporišta u vlastitom iskustvu, ne mogu predstavljati ozbiljnu prijetnju interesima, fišerovski rečeno, saveza elita velikih sila. Štaviše, napuštanje primitivne naseobine i građenje karijere u središtu imperije smatralo se krajnjim dosegom jednog čovjeka sa Istoka. Tako nešto bi, napokon, bila potvrda etičke opravdanosti civilizatorske misije Zapada.

O uspjehu te misije je, možda, rano govoriti, budući da još traje, ali je neupitan njen dvojak karakter, zavisno od ugla iz kog se posmatra: za nekoga će to biti mukotrpna borba sa avetima prošlosti i, off the record, posljedično prelivanje kapitala ka središtu imperije, dok će o drugoj strani priče, efektnije od svih riječi, govoriti razorena prostranstva Istoka i rijeke izbjeglica, očigledno nenaviknutih na dah slobode koji njihovom zavičaju donose altruizmom vođeni.

Civilizacija u našem sokaku

Crna Gora ima, baš kao i države kojima je okružena, istorijsko iskustvo znatno drukčije od onog koje karakteriše Istok, tako da bi, u našem slučaju, bilo pretjerano govoriti o tipičnom orijentalizmu, ali se, isticanjem fatalnog balkanizma – niza nepodnošljivo uopštavajućih i dekontekstualizovanih te, upravo zato, politički efektnih tumačenja prošlosti i sadašnjosti prostora koji naseljavamo – dolazi do niza sličnosti kada je riječ o odnosu zapadnih država prema onome što se nalazi istočno od raja.

To, gotovo monohromatsko, viđenje Drugoga počiva na uvjerenju da ključnim državama zapadne civilizacije, shodno stepenu razvoja, pripada i pravo na monopol u pogledu tumačenja i prevrednovanja temeljnih vrijednosti ljudskog roda. S tim u vezi je i obaveza da se disciplinuju države koje, u slijepom i tupom odbijanju da prepuštanjem svojih dobara Zapadu, dođu do prilike da uživaju u čarima pripadnosti vrlom novom svijetu.

Dominantan politički, ekonomski i kulturošloški narativ u Crnoj Gori naslanja se – uz upadljivo, ali razumljivo odsustvo lokalnog začina – na predstavu Zapada o prostoru koji bi trebalo zauzeti i, kroz dugoročno iscrpljivanje privrednih i intelektualnih resursa, uvesti u civilizaciju.

Ne radi se, dakle, samo o tome da zapadnjačko viđenje Drugoga posluži kao opravdanje za potčinjavanje nego se, usađivanjem tog doživljaja u svijest Drugoga i on sam transformiše, tako što, u poništavanju vlastite autentičnosti, prestaje da postoji u bilo kojoj formi koja bi mu omogućila nadgradnju u vidu težnje za slobodom.

Orvelovski novogovor prikriva stanje stvari, pa smo zatrpani gomilom glasova – desemantizovanih riječi. Tako je moguće da istaknuti djelatnici – kako oni iz sfere dnevne politike, tako i NVO sekularno sveštenstvo – tvorevine čije je trajanje obesmišljeno samoponištenjem, ističu potrebu za demitologizovanjem ovdašnje povijesti, našem drevnom grijehu, zbog kog se i ne smijemo zapitati nad svojim mjestom pod suncem, te potrebe da se prikažemo većima nego što smo, uistinu, bili, ali da, istovremeno, velikodušno nude pomoć u civilizovanju države koju, po sopstvenom priznanju, ne poznaju, ali se podrazumijeva da se civilizatoru vjeruje na riječ.

Nijesu, dakle, za daleke cenzore i ovdašnje izvođače radova problem mitovi per se, nego ono naše u njima. Na kraju, kad nam je već država propala, ostaje da, u vrlo suženoj ponudi, biramo između uloge fino našminkanog zombija i težnje da se ostvari sloboda, pa makar i u neuspješnom pokušaju da, za osnovu identiteta, odbijemo tuđi, neokolonijalni doživljaj našega trajanja.